14. yüzyıl şairi Yûsuf-ı Meddâh tarafından kaleme alınan, Varka ve Gülşah’ın aşkı konulu mesnevi. Kökeni Arap halk anlatılarına uzanan Varka ve Gülşâh, mesnevi formuna ilk defa Fars edebiyatında 11. yüzyıl Gazneliler devri şairi Ayyûkî’nin kaleme aldığı eserle kavuşmuştur. Tabakatu’ş-Şu'arâ, Kitâbu’ş-Şi’r ve’ş-Şu'arâ ile Kitâbu’l-Egânî’de olay örgüsü açısından Varka ve Gülşâh hikâyesine benzeyen hikâyelere rastlanır. Şair Antere ile Abla, el-Murakkış, Urva bin Hizam ile Afra’nın aşk hikâyeleri Varka ve Gülşâh hikâyesi ile büyük benzerlik gösterir. Varka ve Gülşâh’la özellikle Murakkış’ın hikâyesi arasında dikkate değer benzerlikler mevcuttur (Ateş 1946: 1-19; Aykut 2004: 193-199). Savaş sahnelerinin fazla olduğu beşeri bir aşk hikâyesi olarak nitelendirilebilecek Varka ve Gülşâh’ta, Hz. Muhammed devrinde Benî Şeybe kabilesinin önde gelenlerinden iki kardeş olan Hümâm ve Hilâl’in çocukları Varka ile Gülşâh’ın aşk macerası anlatılır [Konu özeti için bk. Varka ve Gülşâh (Mustafâ Çelebi)]. Anadolu sahasında halk ve meddah hikâyelerine dönüşümlerine de rastlanan Varka ve Gülşâh mesnevisinin Anadolu sahası dışı Türk edebiyatlarında (Azerbaycan, Kazak, Kırgız, Özbek ve Türkmen) da halk hikâyesi şekli mevcuttur.

Kökeni Arap edebiyatına dayanan, mesnevi şeklinde ilk kez Fars edebiyatında görülen Varka ve Gülşâh’ın Türk edebiyatındaki ilk örneği ise Yûsuf-ı Meddâh’a aittir. Aruz vezninin "fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün" kalıbıyla kaleme alınan Varka ve Gülşâh, Paris Bibliotheque nüshasına göre 743/1341-42; Koyunoğlu Kütüphanesi’ndeki nüshaya göre ise 770/1368-69 yılında tamamlanmıştır. Şairin, hâtime kısmındaki beyanına göre 1700 (kimi nüshalarda 1737) beyit olması beklenen mesnevinin yapılan tenkitli metin çalışmalarında beyit sayısı 1614 (Smith 1976) ve 1743 (Köktekin 2007) olarak tespit edilmiştir.

Türk edebiyatında Varka ve Gülşah konulu ilk mesnevi olan Yusuf-ı Meddâh’ın eseri kendisinden sonra pek fazla takipçi bulamamış olup olay örgüsü ve üslup açısından başarılı, entrik unsur açısından zengin bir mesnevi değildir. Bununla birlikte Eski Anadolu Türkçesi dönemine ait dil yadigârlarından biri olması ve bu konuda Türkçe kaleme alınan ilk mesnevi olması açısından önemli bir eserdir. Metin her ne kadar mesnevi formunda yazılmış olsa da ilk dönem mesnevilerinin bir kısmında da görüleceği üzere tertip tarzı açısından klasik mesnevi özelliklerini tam olarak yansıtmaz. İlk on bir beyit içerisinde başlıklarla birbirinden ayrılmadan tevhid ve münacat içerikli beyitlerden sonra yine bir başlık olmaksızın konunun işlendiği bölüme geçilir. Hâtime başlığı taşıyan bir bölüm bulunmamakla birlikte eserin sonunda hatime özelliği gösteren beyitler yer alır. Altı meclis halinde düzenlenen eserde Yusuf-ı Meddâh, her meclis sonunda dinleyicilere bir sonraki mecliste hikâyenin devamından haber verileceğini bildiren “İrteki meclisde eydevüz haber”, “Hak ömür verir ise bu sözi yarın size”, “İrteki meclisde uşbu dâstân”, “Şeb-be-hayr olsun hemîşe hâlinüz/Hoş yarın giru tiz gelünüz” gibi davet ifadeleri ile veda eder. Bu da Varka ve Gülşâh’ın ilk dönem mesnevilerinde sıklıkla görülen bir topluluk önünde okunmak amacıyla kaleme alınan halk tipi mesnevilerden biri olduğunu göstermektedir. Bu özelliğine uygun olarak eserin dili sade ve anlaşılırdır.

Eser, halk tipi mesnevilerin bir örneği olmasına rağmen Türkçe mesnevilerde, mesnevi içinde farklı nazım şekillerinin kullanıldığı ilk örnek olma özelliğini taşır. Varka ve Gülşâh, kahramanların ağzından söylenen toplam 12 gazelle Türk mesnevi edebiyatına yeni bir üslup özelliğini dâhil etmiştir. Ancak diğer çift kahramanlı aşk mesnevilerinde de görüldüğü üzere kurgu olarak bir Fars modelin etkisinde kalarak oluşan Varka ve Gülşâh, mesnevi içerisinde farklı nazım şekli/gazel kullanma özelliğini, kurgu açısından da etkilendiği Ayyukî’nin Farsça Varka ve Gülşâh’ından almıştır.

Mesnevinin arkaik özelliklerini en iyi koruyan nüshalardan biri olduğu düşünülen (Smith 1976: 16) Koyunoğlu nüshasının tıpkıbasımını bir incelemeyle birlikte İsmail Hikmet Ertaylan yayımlamıştır (1945). Grace Martin Smith, 12 nüsha üzerinden Varka ve Gülşâh’ın tenkitli metnini oluşturmuş ve mesneviyi İngilizceye çevirmiştir (1976). Gıyaseddin Aytaş (1985) ve Şahin İnce (1988)’nin mezuniyet tezi olarak hazırladıkları Varka ve Gülşâh’ın, Kâzım Köktekin üç nüsha üzerinden tenkitli metnini vermiş ve dil incelemesi ile birlikte yayımlamıştır (2007).

Şairin biyografisi için bk. "Yûsuf-ı Meddâh/Yûsufî/Şâzî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/yusufi-meddah-yusufi