VARKA VE GÜLŞÂH (YÛSUF-I MEDDÂH)
âşıkâne mesnevi
Yûsuf-ı Meddâh, Yûsufî, Şâzî (d. ? - ö. ?)

ISBN: 978-9944-237-87-1


14. yüzyıl şairi Yûsuf-ı Meddâh tarafından kaleme alınan, Varka ve Gülşah’ın aşkı konulu mesnevi. Kökeni Arap halk anlatılarına uzanan Varka ve Gülşâh, mesnevi formuna ilk defa Fars edebiyatında 11. yüzyıl Gazneliler devri şairi Ayyûkî’nin kaleme aldığı eserle kavuşmuştur. Tabakatu’ş-Şu'arâ, Kitâbu’ş-Şi’r ve’ş-Şu'arâ ile Kitâbu’l-Egânî’de olay örgüsü açısından Varka ve Gülşâh hikâyesine benzeyen hikâyelere rastlanır. Şair Antere ile Abla, el-Murakkış, Urva bin Hizam ile Afra’nın aşk hikâyeleri Varka ve Gülşâh hikâyesi ile büyük benzerlik gösterir. Varka ve Gülşâh’la özellikle Murakkış’ın hikâyesi arasında dikkate değer benzerlikler mevcuttur (Ateş 1946: 1-19; Aykut 2004: 193-199). Savaş sahnelerinin fazla olduğu beşeri bir aşk hikâyesi olarak nitelendirilebilecek Varka ve Gülşâh’ta, Hz. Muhammed devrinde Benî Şeybe kabilesinin önde gelenlerinden iki kardeş olan Hümâm ve Hilâl’in çocukları Varka ile Gülşâh’ın aşk macerası anlatılır [Konu özeti için bk. Varka ve Gülşâh (Mustafâ Çelebi)]. Anadolu sahasında halk ve meddah hikâyelerine dönüşümlerine de rastlanan Varka ve Gülşâh mesnevisinin Anadolu sahası dışı Türk edebiyatlarında (Azerbaycan, Kazak, Kırgız, Özbek ve Türkmen) da halk hikâyesi şekli mevcuttur.

Kökeni Arap edebiyatına dayanan, mesnevi şeklinde ilk kez Fars edebiyatında görülen Varka ve Gülşâh’ın Türk edebiyatındaki ilk örneği ise Yûsuf-ı Meddâh’a aittir. Aruz vezninin "fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün" kalıbıyla kaleme alınan Varka ve Gülşâh, Paris Bibliotheque nüshasına göre 743/1341-42; Koyunoğlu Kütüphanesi’ndeki nüshaya göre ise 770/1368-69 yılında tamamlanmıştır. Şairin, hâtime kısmındaki beyanına göre 1700 (kimi nüshalarda 1737) beyit olması beklenen mesnevinin yapılan tenkitli metin çalışmalarında beyit sayısı 1614 (Smith 1976) ve 1743 (Köktekin 2007) olarak tespit edilmiştir.

Türk edebiyatında Varka ve Gülşah konulu ilk mesnevi olan Yusuf-ı Meddâh’ın eseri kendisinden sonra pek fazla takipçi bulamamış olup olay örgüsü ve üslup açısından başarılı, entrik unsur açısından zengin bir mesnevi değildir. Bununla birlikte Eski Anadolu Türkçesi dönemine ait dil yadigârlarından biri olması ve bu konuda Türkçe kaleme alınan ilk mesnevi olması açısından önemli bir eserdir. Metin her ne kadar mesnevi formunda yazılmış olsa da ilk dönem mesnevilerinin bir kısmında da görüleceği üzere tertip tarzı açısından klasik mesnevi özelliklerini tam olarak yansıtmaz. İlk on bir beyit içerisinde başlıklarla birbirinden ayrılmadan tevhid ve münacat içerikli beyitlerden sonra yine bir başlık olmaksızın konunun işlendiği bölüme geçilir. Hâtime başlığı taşıyan bir bölüm bulunmamakla birlikte eserin sonunda hatime özelliği gösteren beyitler yer alır. Altı meclis halinde düzenlenen eserde Yusuf-ı Meddâh, her meclis sonunda dinleyicilere bir sonraki mecliste hikâyenin devamından haber verileceğini bildiren “İrteki meclisde eydevüz haber”, “Hak ömür verir ise bu sözi yarın size”, “İrteki meclisde uşbu dâstân”, “Şeb-be-hayr olsun hemîşe hâlinüz/Hoş yarın giru tiz gelünüz” gibi davet ifadeleri ile veda eder. Bu da Varka ve Gülşâh’ın ilk dönem mesnevilerinde sıklıkla görülen bir topluluk önünde okunmak amacıyla kaleme alınan halk tipi mesnevilerden biri olduğunu göstermektedir. Bu özelliğine uygun olarak eserin dili sade ve anlaşılırdır.

Eser, halk tipi mesnevilerin bir örneği olmasına rağmen Türkçe mesnevilerde, mesnevi içinde farklı nazım şekillerinin kullanıldığı ilk örnek olma özelliğini taşır. Varka ve Gülşâh, kahramanların ağzından söylenen toplam 12 gazelle Türk mesnevi edebiyatına yeni bir üslup özelliğini dâhil etmiştir. Ancak diğer çift kahramanlı aşk mesnevilerinde de görüldüğü üzere kurgu olarak bir Fars modelin etkisinde kalarak oluşan Varka ve Gülşâh, mesnevi içerisinde farklı nazım şekli/gazel kullanma özelliğini, kurgu açısından da etkilendiği Ayyukî’nin Farsça Varka ve Gülşâh’ından almıştır.

Mesnevinin arkaik özelliklerini en iyi koruyan nüshalardan biri olduğu düşünülen (Smith 1976: 16) Koyunoğlu nüshasının tıpkıbasımını bir incelemeyle birlikte İsmail Hikmet Ertaylan yayımlamıştır (1945). Grace Martin Smith, 12 nüsha üzerinden Varka ve Gülşâh’ın tenkitli metnini oluşturmuş ve mesneviyi İngilizceye çevirmiştir (1976). Gıyaseddin Aytaş (1985) ve Şahin İnce (1988)’nin mezuniyet tezi olarak hazırladıkları Varka ve Gülşâh’ın, Kâzım Köktekin üç nüsha üzerinden tenkitli metnini vermiş ve dil incelemesi ile birlikte yayımlamıştır (2007).

Şairin biyografisi için bk. "Yûsuf-ı Meddâh/Yûsufî/Şâzî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğühttp://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/yusufi-meddah-yusufi 

Eserden Örnekler


Varka ve Gülşâh’tan

Bu cihâna çün bile urduk kadem

Ol cihânda yoldaş olalum behem


Yalunuz bunda koyup gitme beni

İy yigitler şâhı terk itme beni


İy bu âciz cânuma mûnis olan

İy bana gönül virüp gönül alan


Kendü lutfından sehâvet işledün

Işkumuz yolunda cân bağışladun


Fahr ola şimdengirü ölmek bana

Âr ola sensüz diri kalmak bana


Bunı diyüp agladı çok ol nigâr

Tartdı bir hançer bilinden âbdâr


Kabzasın kabrinde kodı Varka’nun

Gögsi üstinde kodı tîgin anun


Işkuna yâ Varka diyüp kendözin

Saldı ol tîg üstine Gülşâh özin


Cism-i nâzük tîz hançer bî-amân

Kıldı Varka ışkına teslîm-i cân (Köktekin 2007: 286-287)

Kaynakça


Ateş, Ahmed (1345/1966) “Yek Mesnevi Gom Şode Ez Dore-i Gazneviyân Varka ve Golşah-ı Ayyûkî”. Mecelle-i Danişkede-i Edebiyat, (4): 1-13.

Ateş, Ahmed (1946). “Varka ve Gülşah Mesnevisinin Kaynakları”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 2 (1-2): 1-19.

Ateş, Ahmed (1953). “Farsça Eski Bir Varka ve Gülşah Mesnevisi”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, (5): 33-50.

Aykut, A. Sait (2004). “Ölüm: Aşk ve İnanç Renginde”. Cogito, (40): 193-199.

Aytaş, Gıyaseddin (1985). Varka ve Gülşah. Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.

Dankoff, Robert (1984). The Lyric in Romance: The Use of Ghazals in Persian and Turkish Masnavis”. Journal of Nearn Eastern Studies, 43 (1): 9-25.

Ertaylan, İsmail Hikmet (1945). Türk Edebiyatı Örnekleri-I Varaka ve Gülşah. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.

Ertaylan, İsmail Hikmet (1946). “Yusufi-i Meddah Yeni İki Varaka ve Gülşah Nüshası- Hamuş-name, Dastan-ı İblis-i Aleyhilla’ne ve Maktel-i Hüseyin”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, I (2): 105-121.

Furat, Ahmet Suphi (1996). Arap Edebiyatı Tarihi – Başlangıçtan XVI. Asra Kadar-. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.

İnce, Şahin (1988). Varka ve Gülşah. Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.

Köktekin, Kâzım (2007). Yûsuf-ı Meddâh Varka ve Gülşah. Ankara: TDK Yay.

Smith, Grace Martin (1976). Yusuf-ı Meddah, Varqa ve Gülşah, A Fourteenth Century AnatolianTurkish Mesnevi. Leiden: E.J. Brill.

Yıldız, Ayşe (2009). Mustafa Çelebi Varka and Gülşah. 3 C. (ed. C. Kafadar ve G. Alpay Tekin). The Department of Near Eastrern Languages and Civilitions. Harvard University.

Yıldız, Ayşe (2018). Defteremini Mustafa Çelebi Varka ve Gülşâh. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-209346/defter-emini-mustafa-celebi-varka-ve-gulsah.html [Erişim tarihi: 11.09.2022]

Yıldız, Ayşe (2021). "Varka ve Gülşâh (Mustafâ Çelebi)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/varka-ve-gulsah-mustafa-celebi [Erişim tarihi: 22.09.2022]

Atıf Bilgileri


YILDIZ, Ayşe. "VARKA VE GÜLŞÂH (YÛSUF-I MEDDÂH)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/varka-ve-gulsah-yusuf-i-meddah. [Erişim Tarihi: 15 Mart 2025].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 HÂMÛŞ-NÂME (YÛSUF-I MEDDÂH ?) Yûsuf-ı Meddâh, Yûsufî, Şâzî Dr. Öğr. Üyesi Hulusi Eren
Görüntüle
2 DÂSİTÂN-I İBLÎS ALEYHİ’L-LA’NE (YÛSUF-I MEDDÂH) Yûsuf-ı Meddâh, Yûsufî, Şâzî Araş. Gör. Dr. enes ilhan
Görüntüle
3 MAKTEL-İ HÜSEYN (YÛSUF-I MEDDÂH) Yûsuf-ı Meddâh, Yûsufî, Şâzî Araş. Gör. Dr. enes ilhan
Görüntüle
4 HİKÂYET-İ KIZ U CÜHÛD / KIZ MEVLİDİ / KIZ DESTÂNI (YÛSUF-I MEDDÂH) Yûsuf-ı Meddâh, Yûsufî, Şâzî Prof. Dr. Ahmet İÇLİ
Görüntüle
5 DÂSİTÂN-İ KÂDI VÜ UĞRI (YÛSUF-I MEDDÂH) Yûsuf-ı Meddâh, Yûsufî, Şâzî Doç. Dr. Mehmet Akif Gözitok
Görüntüle
6 KISSA-İ YÛSUF (YÛSUF-I MEDDÂH) Yûsuf-ı Meddâh, Yûsufî, Şâzî Prof. Dr. Sadık Yazar
Görüntüle
7 MUHAMMEDİYE (YÛSUF) Kastamonulu Yûsuf Dr. Öğr. Üyesi Ahmet KAVAKLIYAZI
Görüntüle
8 ÂDÂBÜ’T‐TÂLİBÎN (YÛSUF) Kastamonulu Yûsuf Dr. Öğr. Üyesi Ahmet KAVAKLIYAZI
Görüntüle
9 REH-NÜMÂ (YÛSUF) Kastamonulu Yûsuf Dr. Öğr. Üyesi Ahmet KAVAKLIYAZI
Görüntüle
10 HAZÂ HİKÂYET-İ KIZ MA’A CÜHÛD ? Dr. Davut Ertem
Görüntüle
11 GAZAVÂT-I İMÂM ALÎ İBN EBÎ TÂLİB KERREMA’LLÂHU VECHEHU HİKÂYET-İ YEMÂME / HİKÂYET-İ YEMÂME (YÛSUF-I MEDDÂH) Yûsuf-ı Meddâh, Yûsufî, Şâzî Araş. Gör. Dr. İlyas Kayaokay
Görüntüle
12 DER-BEYÂN-I SEHÂVET-İ İMÂM ALÎ KERREMA’LLÂHU BABA AMR’ÜN NÂN İÇÜN GAVGÂ İTDÜGİDÜR / SEHÂVET-İ İMÂM ALÎ (YÛSUF-I MEDDÂH) Yûsuf-ı Meddâh, Yûsufî, Şâzî Araş. Gör. Dr. İlyas Kayaokay
Görüntüle
13 CÂMASB-NÂME (ABDÎ) Abdî, Mûsâ Prof. Dr. Müjgân Çakır
Görüntüle
14 TERCÜME-İ KASÎDE-İ BÜRDE (ABDURRAHÎM) Abdurrahîm, Abdurrahîm Karahisârî, Şeyh Abdurrahîm Karahisârî, Abdurrahîmu’l-Karahisârî, Abdurrahîm Sultân, Abdurrahîm Mısırlı-zâde, Mısırlı-zâde, Mısrîoğlu, Mısrî Sultân Doç. Dr. Bünyamin Ayçiçeği
Görüntüle
15 RİSÂLE Fİ’L-MEBDE’İ VE’L-MA’ÂD (ABDURRAHÎM) Abdurrahîm, Abdurrahîm Karahisârî, Şeyh Abdurrahîm Karahisârî, Abdurrahîmu’l-Karahisârî, Abdurrahîm Sultân, Abdurrahîm Mısırlı-zâde, Mısırlı-zâde, Mısrîoğlu, Mısrî Sultân Öğretmen Ece Ceylan
Görüntüle
16 NEKÂVETÜ’L-EDVÂR (HÂCE ABDÜLAZÎZ) Abdülazîz, Abdülkâdir-zâde, Hâce Abdülazîz, Usta Abdülazîz Doç. Dr. Recep Uslu
Görüntüle
17 DÎVÂN (ADLÎ) Adlî, Sultân Bâyezîd-i Velî bin Fâtih Sultân Mehmed Prof. Dr. YAVUZ BAYRAM
Görüntüle
18 DÎVÂN-I TÜRKÎ (ADNÎ) Adnî, Mahmûd Paşa Dr. Öğr. Üyesi Hulusi Eren
Görüntüle
19 DÎVÂN-I FÂRİSÎ (ADNÎ) Adnî, Mahmûd Paşa Dr. Öğr. Üyesi Hulusi Eren
Görüntüle
20 DÎVÂN (ÂFİTÂBÎ) Âfitâbî Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
21 DÎVÂN (ÂHÎ) Âhî, Benli Hasan, Dilsiz Dânişmend Doç. Dr. Osman Kufacı
Görüntüle
22 HÜSREV Ü ŞÎRÎN (ÂHÎ) Âhî, Benli Hasan, Dilsiz Dânişmend Prof. Dr. Mehmet Fatih Köksal
Görüntüle