ZÜBDETÜ'L-BEYÂN (MEHMED LÂDİKÎ)
mantık kitabı
Mehmed Lâdikî (d. 850/1447 ? - ö. 916/1510 ?)

ISBN: 978-9944-237-87-1


Mehmed Lâdikî’nin mantıkla ilgili eseri. Tam adı Zübdetü'l-Beyân olmasına rağmen kapağında "bi't-Türkiye fi'l-Mantık" ilavesi vardır. Eser Anadolu Türkçesiyle yazılmış ilk mantık kitabıdır. Metnin tek nüshası Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 2490 numarada kayıtlı olup 75 varaktır. Yazmanın başında II. Bâyezîd’in mührü vardır. Kitabın 886/1481 yılında yazıldığı tahmin edilmektedir.

Lâdikî, eserine II. Bâyezîd’in adına dua ile başlamıştır. Ardından etkilendiği kitaplardan biri olan Kazvînî’nin Arapça er-Risâletü’ş-Şemsiyye adlı mantık kitabı ayarında Türkçe bir kitap olmadığını gördüğü için böyle bir eser yazma ihtiyacı hissettiğini, sultanın eğitimine yardımcı olmayı umduğunu belirtmiştir. Risaleyi inceleyen Havva Kızılçardak, onu tercümenin ötesine geçmiş telif eser olarak değerlendirmiştir. İki bölümlü mukaddimede önce ilmin tarifi için kullanılan hüküm, mevcud, cevher, araz, bedihi gibi terimlerin, sonra mantık ilminin tanım ve konusu açıklanmıştır. Kitabın mantık ıstılahları bölümü iki kısımdır. Birincisinde mantığı konu alan mebhas terimleri, ikincisinde önerme (kaziyye) ile ilgili kıyas, tenakuz, mantığın sunumunda beş sanata yer verilmiştir. Eserin son kısmı mantık ilminin faydalarından bahseden hâtimeden oluşmaktadır. Eser, ders verir gibi bazen devrik cümlelerle lafzî tercüme izleniminde, bazen soru-cevap tarzında yazılmıştır (Kızılcardak 2010: 19, 26, 24). Yazar sadece Şemsiyye metninden değil, açıklamalarda Kutbuddîn Râzî Tahtânî’nin Tahrîrü'l-Kavâi'di'l-Mantıkiyye adlı eserinden ve özellikle kitabının en geniş kısmını oluşturan tasavvurât bölümünde Seyyid Şerîf Cürcânî’nin er-Risâle fi'l-Mantık adlı Farsça risalesinden de yararlanmıştır. Mantık terimlerini genellikle bir sözlük tarzında düzenlemiştir. Zübdetü'l-Beyân, tamamen Türkçe olmayıp girişinin bir kısmı Arapçadır. 

Zübdetü'l-Beyân, ilk defa Recep Uslu ilim alemine tanıtmıştır (1998).  Ardından Kudret Büyükcoşkun eserin çeviri yazılı metnini yayımlamıştır (1998). Muhsin Korkmaz (2001) ve Nimet Kara (2009) metnin transkripsiyonu ile daha çok dil özelliklerini inceledikleri birer yüksek lisans tezi hazırlamışlardır. Havva Kızılçardak'ın yüksek lisans tezi (2010) ise kitap üzerine yapılan felsefi bir değerlendirme niteliğindedir.

Eserden Örnekler


Zübdetü'l-Beyân'dan

Eger suâl idüp dirsen kim mukaddimenün ma'nîsi lugavîsi ve ıstılâhîsi nedür? Biz eydürüz kim mukaddime-yi lugatde mukaddimetü’l-ceyşe ya’nî askerün önce göçen bölüğüne dirler. Ammâ ıstılâhda niçe ma’nîsi vardur biri mukaddime şol kaziyyeye dirler kim cüz’-i kıyâs yâhud cüz’-i hüccet kılına. Biri dahı mukadddime şol şeye dirler kim sıhhat-ı delîl ana mevkûf ola mukaddimât-ı delîl ve şerâyit-i delîl gibi. Ve biri dahı mukaddime ol nesnedür kim şürû’-ı fi’l-ilm ana mevkûf ola tasavvur-ı bi-vechin gibi. Ammâ bu mahalde mukaddime-yi kelâmdan üç bölük tâyifeye dirler kim kable’ş-şürû’ fi’l-fen ba’zı şâri’a basîret içün ve ba’zı dahı ziyâde basîret içün ve ba’zı dahı basîret-i temmeyiçün zikr olunur. Meselâ bir kimesne mantıka-yı şürû' kasd eylese dahı mukaddimenün cüz’-i evvelinden tasavvur-ı mâhiyet bi-resmihi tahsîl etse ol kimesneye talebinde basîret hâsıl olur. Ve dahı eger ol kimesne mukadimenün cüz’-i sânîsinden tasdîk bi’l-fâyide tahsîl itse ya’nî mantıkun fâyidesi nedür ve halk ana ne nesnede muhtâc olur anı tasdîk itse ol kimesneye talebinde ziyâde basîret hasıl olur. (Kızılçardak 2010: 40)

Kaynakça


Büyükcoşkun, Kudret (1998). Mantık Metinleri I. İstanbul: İşaret Yay. 

Kara, Nimet (2009). Zübdetü'l-Beyân (İnceleme - Metin- Dizin). Lisans Tezi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.

Kızılçardak, Havva (2010). Lâdikli Mehmet Çelebi’nin Türkçe "Zübdetül-Beyân" Adlı Mantık Eseri Üzerine Bir İnceleme. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi

Korkmaz, Muhsin (2001). Zübdetü'l-Beyân. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Uslu, Recep (1998). "Mehmet Ladiki Üzerinde Şüpheler". Musiki Mecmuası, (462): 33-38.

Atıf Bilgileri


Uslu, Recep. "ZÜBDETÜ'L-BEYÂN (MEHMED LÂDİKÎ)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/zubdetu-l-beyan-mehmed-ladiki. [Erişim Tarihi: 14 Kasım 2024].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 MENÂKIB-I ŞEYH-İ SAN'ÂN ? Prof. Dr. MUSTAFA GÜNEŞ
Görüntüle
2 DÎVÂN (ESÂSÎ) Esâsî, Mustafa Dr. Öğr. Üyesi Arif Edip AKSOY
Görüntüle
3 PEND-NÂME-İ ŞEVKÎ (ŞEVKÎ) Şevkî, Namaganlı Prof. Dr. Beyhan KESİK
Görüntüle
4 DÎVÂN (DURAK/FÂ’İK) Muhammed Durak/Fâ’ik, Urfalı Prof. Dr. Beyhan KESİK
Görüntüle
5 DÎVÂN (FERDÎ) Hâfız Ömer Ferdî, Urfalı (?/1760 – ö. ?/1825) Prof. Dr. Beyhan KESİK
Görüntüle
6 DÎVÂN (İSMET) Beşir İsmet, Urfalı (?/1827 – ö. ?/1875) Prof. Dr. Beyhan KESİK
Görüntüle
7 MECMÛ’A / [DÎVÂNÇE] (KÂNÎ) Kânî, Baba Kânî, Urfalı (?/1812 – ö. 1295/1877) Prof. Dr. Beyhan KESİK
Görüntüle
8 CENG-NÂME-İ HUDÂYÂR HÂN (ŞEVKÎ) Şevkî, Namaganlı Prof. Dr. Beyhan KESİK
Görüntüle
9 CÖNK (KÜTAHYA VAHÎD PAŞA YAZMA ESERLER KÜTÜPHANESI, NU. 2480) ? Prof. Dr. MUSTAFA GÜNEŞ
Görüntüle
10 MECMÛ‘A (Süleymaniye Kütüphanesi, Kadızâde Burhaneddin Bölümü, 47) Kadızâde, Burhaneddin Prof. Dr. Ahmet Hakkı Turabi
Görüntüle
11 MECMÛ‘A (İBB Atatürk Kitaplığı, Bel_Yz_O_0037) ? Prof. Dr. Ahmet Hakkı Turabi
Görüntüle
12 TÜRKÎ HİSÂB ? Doç. Dr. Şermin KALAFAT
Görüntüle
13 NEFEHÂTÜ’L-ÜNS (MUHAMMED b. HÜSEYİN ER-REVÂNÎ) Muhammed bin Hüseyin Diğer Şule Kandemir
Görüntüle
14 CÂMASB-NÂME (ABDÎ) Abdî, Mûsâ Prof. Dr. Müjgân Çakır
Görüntüle
15 TERCÜME-İ KASÎDE-İ BÜRDE (ABDURRAHÎM) Abdurrahîm, Abdurrahîm Karahisârî, Şeyh Abdurrahîm Karahisârî, Abdurrahîmu’l-Karahisârî, Abdurrahîm Sultân, Abdurrahîm Mısırlı-zâde, Mısırlı-zâde, Mısrîoğlu, Mısrî Sultân Doç. Dr. Bünyamin Ayçiçeği
Görüntüle
16 RİSÂLE Fİ’L-MEBDE’İ VE’L-MA’ÂD (ABDURRAHÎM) Abdurrahîm, Abdurrahîm Karahisârî, Şeyh Abdurrahîm Karahisârî, Abdurrahîmu’l-Karahisârî, Abdurrahîm Sultân, Abdurrahîm Mısırlı-zâde, Mısırlı-zâde, Mısrîoğlu, Mısrî Sultân Öğretmen Ece Ceylan
Görüntüle
17 NEKÂVETÜ’L-EDVÂR (HÂCE ABDÜLAZÎZ) Abdülazîz, Abdülkâdir-zâde, Hâce Abdülazîz, Usta Abdülazîz Doç. Dr. Recep Uslu
Görüntüle
18 DÎVÂN (ADLÎ) Adlî, Sultân Bâyezîd-i Velî bin Fâtih Sultân Mehmed Prof. Dr. YAVUZ BAYRAM
Görüntüle
19 DÎVÂN-I TÜRKÎ (ADNÎ) Adnî, Mahmûd Paşa Dr. Öğr. Üyesi Hulusi Eren
Görüntüle
20 DÎVÂN-I FÂRİSÎ (ADNÎ) Adnî, Mahmûd Paşa Dr. Öğr. Üyesi Hulusi Eren
Görüntüle
21 DÎVÂN (ÂFİTÂBÎ) Âfitâbî Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
22 DÎVÂN (ÂHÎ) Âhî, Benli Hasan, Dilsiz Dânişmend Doç. Dr. Osman Kufacı
Görüntüle
23 HÜSREV Ü ŞÎRÎN (ÂHÎ) Âhî, Benli Hasan, Dilsiz Dânişmend Prof. Dr. Mehmet Fatih Köksal
Görüntüle