Antep’in yetiştirdiği büyük âlimlerden Mehmed Münîb Ayıntâbî’nin Müstakimzâde Süleyman Efendi tarafından yazılan Devhatü’l-Meşâyih adlı esere yaptığı zeyil. Devhatü’l-Meşâyih, Osmanlı Devleti’nin başlangıcından 1158/1745-46 senesine kadar şeyhülislâmlık yapan kişilerin biyografilerini ihtiva eder. Söz konusu esere peş peşe zeyiller yazılmış olup Müstakimzâde de kendi eserine iki zeyil kaleme almıştır. İlk zeylinde 1175/1761-62 ve ikinci zeylinde ise 1200/1785-86 senelerine gelinceye kadar meşîhat makamında bulunan şeyhülislâmların biyografilerini anlatmıştır. Bu esere iki zeyil daha kaleme alan Mehmed Münîb de ilk zeylinin mukaddimesine klasik tertip üzere besmele, hamdele ve salvele ile başlamıştır. Mukaddimesinde, eserin kaldığı yerden -1200/1785-86 senesinden- itibaren şeyhülislâmlık makamına yükselmiş olan kimselerin vasıflarını anlatmak için üçüncü bir zeyil yazmaya karar verdiğini, yüce yaradılışlı bir kimsenin sözü üzerine de Müstakîmzâde’nin üslubuna uygun bir şekilde eserini yazmaya başladığını ifade etmiştir. Münîb Efendi, bu zeyline Müstakîmzâde’nin bıraktığı yerden Müftîzâde Ahmed Efendi’nin meşîhatinin eksik kalan kısmını tamamlayarak başlamış; Müftîzâde Ahmed Efendi’ninki ile birlikte 8 şeyhülislâmın (Mehemmed Mekkî Efendi, Mehemmed Kâmil Efendi, Mehemmed Şerîf Efendi, Hamîdîzâde Mustafa Efendi, Yahyâ Tevfîk Efendi, Dürrîzâde es-Seyyid Mehemmed Ârif Efendi ve Mustafâ Âşir Efendi) biyografisine yer vermiştir. Yazar, ikinci zeyline de besmele, hamdele ve salvele ile başlamış ve yine ilkinde olduğu gibi Müstakîmzâde ile bu alanda telif ettiği eserlerinden bahsetmiş; kendisinin Müstakîmzâde’nin bıraktığı yerden zeyl-i sâlis unvanı ile bir zeyil yazdığını ifade etmiştir. Daha sonra ise bu zeylin üzerinden birkaç yıl geçtiğini, bu zaman zarfında şeyhülislâmlık makamına gelen Ahmed Es’ad Efendi ile bu makamın güzelleştiğini, onun methe layık güzel hasletlere sahip olduğunu ve onu anlatabilmek için dördüncü bir zeyil kaleme aldığını söylemiştir. Bu zeyilde ise şu isimlere yer vermiştir: Mustafa Âşir Efendi (devamı), Ömer Hulûsî Efendi ve Mehemmed Sâlih Efendizâde Ahmed Es’ad Efendi (Bilgin 2016).

Münîb’in zeyillerinde, şeyhülislâmların ilk olarak tahsil durumları, görev yerleri, nesepleri veya akrabalık ilişkileri, unvanları ya da doğum tarihleri verilmiş; ardından anlatılan kişinin şeyhülislâmlığa gelmeden önce yaptığı görevlerden bahsedilmiştir. Şeyhülislâmların bu makama geçişleri bildirilirken özellikle tarih belirten ifadeler kullanılmış; azledilmeleri ya da vefatları anlatılırken de tarih kaydı düşülmüştür. Vefat ettiği ifade edilen şeyhülislâmların defnedildikleri yer hakkında da bilgiler verilmiştir. Bu bilgilerin ardından şeyhülislâmın hangi padişah dönemine kadar makamında kaldığı belirtilmiş, devamında kişilik özelliklerinden bahsedilmiştir. Bundan sonra ise şeyhülislâma dua edilmiş ve varsa nesebinden resmî bir görevde bulunan bir kimse söylenmiştir. Münîb, şeyhülislamların hayatlarını yazarken dinî hayatın tüm boyutlarını da ortaya koymada büyük rol üstlenmiştir (Altuner 2017).

Münîb Efendi’nin zeyillerinin mukaddime kısımları -klasik nesrin genelinde olduğu gibi- süslü nesir üslubuyla yazılmıştır. Zeyillerin her birinde akıcılık ve bunu sağlayan kelimeler özenle seçilmiştir. Klasik dönem Türk nesrinin önemli ahenk unsurlarından olan seciye de sıklıkla başvurulmuştur.

Eser, mensur olsa da arada Münîb’in kendisinin yazdığı ya da başka şairlerden alıntı yaptığı şiirler de eserde yer almaktadır.

Sefînetü’l-Fesâha adıyla da anılan Münîb’in zeyillerinin pek çok yazma nüshası mevcuttur. Bunlar; Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi bölümü 2441/4, 2265/4 ve 2265/5, Yazma Bağışlar bölümü 5497/4 ve 5497/5, Hüsrev Paşa bölümü 390/3 ve 391/4, Bağdatlı Vehbi bölümü 1148/4 ve 1148/5; Millet Kütüphanesi Ali Emiri 721/4 ve 721/5; Bayezid Umumi Kütüphanesi Veliyüddin Efendi 3459; İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi TY 10289 ve TY 2558; Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hazine 1302; Mısır Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları 155, 167 ve 168; Hidiv Kütüphanesi Türkçe Yazmaları 8951/4; Almanya Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları Ms. Or. Oct. 2219’da kayıtlıdır (Altuner 2017: 278-279).

Barbara Kellner-Heinkele tarafından kapsamlı bir inceleme ile dizin ilavesiyle birlikte Devhatü’l-Meşâyih ve zeyillerinin tıpkıbasım neşri yapılmıştır (Stuttgart 2005). Devhatü’l-Meşâyih ve zeyilleri üzerine Emrah Bilgin tarafından da doktora tezi yapılmış olup söz konusu tezde eserler ayrıntılı olarak incelenmiş ve eserlerin tenkitli metinlerine yer verilmiştir (Erzurum 2016). Münîb’in zeyilleri üzerine Nuran Altuner (2016)’ın bir çalışması bulunmaktadır.

Şairin biyografisi için bk. “Münîb, Mehmed Münîb Ayıntâbî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/munib-mehmed-munib-ayintabi