Son dönem Çağatay şairlerinden ve asıl adı Muhammed Şerif olan Gülhânî’nin alegorik eseri. Ömer Han sarayında yaşamış önemli şairlerden biri olan Gülhanî, Türkçe ve Farsça yazdığı lirik ve hiciv türündeki şiirleriyle öne çıkmaktadır. Onun en önemli eseri Yapalakkuş Hikâyesi olarak da bilinen Zarbü’l-Mesel’dir. Gülhânî bu eserinde yaşadığı devrin olumsuzluklarını ve Hokand’ın virane yerlerini mecazi olarak kuşların diliyle anlatmıştır. Eser, esas hikâyeye birçok başka hikâyelerin iç içe yerleştirildiği bir çerçeve hikâyesidir.

Hikâyenin özeti şu şekildedir: Fergana’da Kaykubâd adlı padişahın zamanından kalma bir şehirde yaşayan Bayoğlu adlı bir kişi yaşamaktadır. Havası hoş olan ve rengârenk çiçeklerle bezenmiş bu yerin hemen yanında ağaçlıklar arasında Yapalakkuş (Baykuş)’un meskeni de bulunmaktadır. Yapalakkuş, Bayoğlu’nun güneşten bile güzel kızı Güneşbanu’yu, oğlu Külenkir Sultan için ister. Körkuş (Puhu kuşu), dünür olarak Bayoğlu’nun evine gönderilir ve Körkuş yolda çeşitli kuşlara rastlayıp onlarla tartışmalar yapar. Bunlardan Hüdhüd (Çavuş kuşu), Körkuş’u bu kız isteme işinden vazgeçirmeye çalışır, eğer vazgeçmezse dülgerliğe özenen maymunun başına gelenlerin onun da başına gelebileceğini söyler ve maymunun hikâyesini anlatır. Körkuş da dişi deve ile yavrusunun hikâyesini anlatır. Karşılıklı tartışmalarla Körkuş, Bayoğlu’nun evine varıp evdekilere geliş sebebini anlatır. Bayoğlu, kız isteme teklifini reddetmez ama akrabalarının da görüşünü almak istediğini söyleyip Körkuş’u Yapalakkuş’a gönderir. Yapalakkuş, arkadaşı Şoranul (Karga)’la Melikşahin’e bir mektup gönderir. Melikşahin, mektubu alır almaz hazinecisi Kârdan’a Külenbekir’in düğün töreni için hazırlık yapmasını emreder. Bayoğlu’nun bulunduğu yer çok uzaktır. Kârdan Turumtay (Doğan) ile birlikte yola çıkar. Yolda birbirlerine hikâye anlata anlata Kubad şehrine ulaşırlar ve Bayoğlu’nun evinde kalırlar. Bayoğlu, onları büyük bir konukseverlik ile karşılar ancak onlardan çeyiz olarak bin harabe ister. Bunu işiten Körkuş, pazarlık etmek için Bayoğlu’na bizzat kendisi gitse de Bayoğlu kararından vazgeçmez. Körkuş, Bayoğlu’nun bütün şartlarını kabul etmek zorunda kalır. Her iki kesimin de uyuşması üzerine Külenkir Sultan ile Güneşbanu, bütün kuşların katıldığı büyük bir düğünle evlenir.

Yazar, bu alegorik eserinde Fergana vadisi insanlarının hayatını, yaşayışını tasvir eder, olumsuz tipleri ve özellikle de bazı yöneticileri yerer. Gülhanî’nin eseri, gerek başlangıç bölümü gerekse anlatılan çeşitli hikâyelerle halk masallarına benzemektedir. Yazar, halk masalı motiflerinden geniş ölçüde yararlanmıştır. Eserde halk dilinin etkisi sezilir. Halk dilinden alınan deyimler, atasözleri ile eser oldukça önemlidir. Eserde, dört yüzden fazla atasözü ve hikmetli beyitler mevcuttur. Eser, son dönem Çağatay nesrinin en güzel örneklerindendir. Zarbü’l-Mesel’de Türkçe vecizelerin yanı sıra Firdevsî, Abdurrahman Câmî ve Hafız Şirâzî gibi şairlerin de Farsça beyitleri yer almaktadır. Bunlar yanında, söyleyeni belirtilmeyen pek çok Türkçe ve Farsça beyit vb. de işlenen konuya uygun olarak sözün gelişine göre metin içerisine serpiştirilmiştir (Toker 2006: 66-67).

Zarbü’l-Mesel’in bugün 6 yazma ve 10’dan fazla basma nüshası bilinmektedir. Yazması nüshalardan birisi (daha eski ve daha tam olanı) Babür adındaki Andican Eyalet Kütüphanesindedir. 80 varaklı küçük bir mecmua içerisinde olup 1272/1855’te istinsah edilmiştir. Gafur Gulam adındaki Hokant Edebiyat Müzesinde eserin 3 yazma ve birçok basma nüshası bulunmaktadır. Burada muhafaza edilen yazmalardan 1068 numaralı nüsha, 1288/1871’de Andican’da, Molla Abdülkayyûm tarafından istinsah edilmiştir. Bu yazmada, eserin giriş bölümüne ait olan ilk varak yoktur. Eserin Hokant nüshalarından bir diğeri, Nu. 1052’de kayıtlı bir mecmua içerisindedir. Nu. 1024’te üçüncü nüsha; hacmi, dil özellikleri ve kenar çizgileri bakımından Nu. 1052’de kayıtlı nüshaya benzemektedir. Ancak bu nüshanın sonunda 1290/ 1873-74 tarihi yazılıdır. Eserin ilk baskısı 1307/1890’da N. P. Ostroumov tarafından Kazan Üniversitesi Matbaasında yapılmıştır. İkinci baskı, 1896’da Taşkent’te F. Breydenbah Basımevinde gerçekleşir. 1903 yılında eserin üçüncü baskısı İl’in Basımevinde yapılır. Eser, 1904 yılından itibaren kuşların kendi aralarında konuşmalarını tasvir eden resimlerle basılmaya başlar ve sonraki bazı baskılara da bu resimler alınır. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesinin Katanov Kitapları Bölümünde Nu. 4862’de kayıtlı kayıtlı olan eserin baskı tarihi 1328/1910-11’dir (Toker 2006: 64-65). 1961’de Azîz Kayumov P. Kayumov’un Kokan Edebî Muhiti adlı eserde Zarbü’l-Mesel’e dair bilgiler bulunmaktadır. 1312/1895’te eser A. Aydarov ve N. Vişnegorskiy’ler tarafından Sava, Sıç i Filin (Yapalakkuş, Körkuş ve Bayoğlu) ismiyle Rusçaya tercüme edilmiştir. Eserde geçen Türkçe atasözleri Mustafa Toker tarafından yayımlanmıştır (2006).

Yazarın biyografisi için bk. “Gülhanî/Cür'et, Muhammed Şerîf”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/gulhani-curet-muhammed-serif