Ziya Paşa’nın Âli Paşa’nın Girit sorununu çözememesini ironik bir biçimde hicveden kaside, tahmis ve şerh kısımlarından meydana gelen hiciv eseri. Batılı anlamda ironik ve politik satirin Türk edebiyatındaki ilk örneği olarak kabul edilebilecek Zafernâme, ayrı zamanlarda kaleme alınmış kaside, tahmis ve şerh kısımlarından meydana gelmiş bir eserdir. Şerh, diğer iki kısmı da içerdiğinden kaynaklarda eserin adı Zafernâme Şerhi olarak geçmektedir. Eserin manzum bölümleri 1868’de Londra’da; mensur şerh kısmı ise 1870’de Cenevre’de yazılmış, taşbasması olarak basılmış ve Hürriyet gazetesinin 23 Haziran 1870’deki son sayısından sonra gazete abonelerine cüz cüz postalanmıştır. Ebüzziya Tevfik, eserin yabancı ülke temsilciliklerinin bulunduğu Osmanlı vilayetlerinde birkaç yüz bin kişiye ulaştırıldığını ileri sürmüştür.  Zafernâme’nin hiciv oklarının hedefinde olan Âli Paşa’nın sağlığında ve II. Abdülhamid döneminde İkinci Meşrutiyet’e kadar basımı ve dağıtımı yasaklanmış eserlerden olduğu görülmektedir. Bununla birlikte anılan dönemde okurun yoğun talebi dolayısıyla bibliyografik künyesi bulunmayan birçok korsan baskısının yapıldığı da Ebüzziya’nın Saray’a yazdığı, korsan yayın yapan matbaaları şikâyet ettiği bir jurnalden anlaşılmaktadır.  Nejdet Sançar, biri taşbasması iki tarihsiz baskı tespit etmiştir. Taşbasması 135, diğeri ise 187 sayfadır. Yeni harflerle ise Fikret Şahoğlu’nun yayına hazırladığı yine tarihsiz, özgün metne göre eksikleri bulunan bir baskısı vardır.

Ziya Paşa Zafernâme’de kendini gizlemiş ve “Kaside”yi İzmit Mutasarrıfı Bosnalı Fazıl Paşa, beyitlerin önüne üçer dize eklemek suretiyle oluşturulmuş “Tahmis”i Karantina kitabetinden emekli Ayaşlı Hayri Efendi, “Şerh”i de dönemin ünlü zaptiye müşiri Hüsnü Paşa’nın kaleminden çıkmış gibi yazmıştır. Ziya Paşa’nın bu şahısları sözde yazarlar olarak seçmesi, Ebüzziya’ya ve bazı yazarlara göre cahilliklerinden ve Âli Paşa’ya aşırı bağlılıklarından dolayıdır. Oysa her üç şahıs da Âli Paşa’ya bağlılıkları bilinmekle birlikte cehaletleriyle tanınmış değillerdir; ubudiyet dışında Ziya Paşa Bosnalı Fazıl Paşa'yı ve Hayri Efendi'yi kendisi aleyhinde yazdıkları hicivler; Hüsnü Paşa'yı ise Yeni Osmanlılar Cemiyeti üyelerine karşı uyguladığı şiddetli baskı dolayısıyla Zafernâme’nin sözde yazarı yapmıştır. Böylece hem Âli Paşa’nın övgü görüntüsü altında hicvi mümkün olmuş hem de sözde yazarların zaafları, dalkavuklukları, cehaletleri teşhir edilmiştir.

Zafernâme, ilk bakışta divan edebiyatı geleneği içinde değerlendirilebilecek bir form anlayışı ile oluşturulmuştur. Kaside, tahmis ve şerh klasik edebiyat kültürünün bir parçasıdır ve Ziya Paşa da nazire anlayışına dayalı bu edebiyat kültürünü harfiyen uygulamış gibi görünür. “Kaside” kısmı, 66 beyitten meydana gelmiştir. Aruzun "feilâtün feilâtün feilâtün feilün" kalıbıyla yazılan “Kaside”nin her beytine aynı aruz kalıbıyla yazılmış üçer dize eklemek suretiyle “Tahmis” meydana getirilmiştir. Sözde şerhçi Hüsnü Paşa ise, yine özellikle Mesnevî şerhlerinde de görüldüğü gibi, her bendin izaha muhtaç sözcüklerini tek tek açıklamış ve ardından “Hülasa-i Mana” başlığı altında bendin ne anlama geldiğini kısaca özetlemiştir. Böylece dönemin okuru açısından biçim bakımından yadırgatıcı olmayan, birbiriyle organik bağı kuvvetli, bütünlüklü bir metin ortaya çıkarılmıştır.

Klasik formu büyük bir yetkinlikle kullanmakla birlikte Zafernâme Şerhi, Türk edebiyatında daha önce bir benzeri bulunmayan bir hiciv anlayışıyla kaleme alınmıştır. Daha önce bir devlet adamı hakkında böylesine ısrarla sürdürülmüş bu boyutta, bu hacimde sistematik hiciv üretilmemiştir. Eseri yeni yapan çok önemli bir başka husus ise, bu hacimdeki bir eserde baştan sona kadar ironik söylemin kullanılmasıdır. Türk hiciv edebiyatında Zafernâme’den önce övgü görüntüsü altında yerginin bu boyutta bir başka örneği yoktur. Ziya Paşa, klasik hicvin dolaysız, müstehcen ve sövgüye dayalı hiciv söylemine hiç başvurmadan övgüyü yergiye dönüştürebilecek dilsel oyunları büyük bir başarıyla kullanmıştır. Böylece hem hiçbir ayrıntıyı kaçırmadan hedef şahıs, hicvi hak eden diğer şahıslar ve onların yapıp ettikleri övgü görüntüsü altında teşhir edilmiş hem de sözde yazarlar, kendi söylemleriyle cahil, anlayışı kıt ve dalkavuklukta sınır tanımayan şahıslar olarak sergilenmiştir.

Zafernâme, esasen Tanzimat döneminin en önemli devlet adamlarından sadrazam Mehmet Emin Âli Paşa’nın (1815-1871) Osmanlı Devleti’nin 1860’lı yıllardaki en önemli sorunu olan Girit isyanını çözüme kavuşturma tarzını büyük bir başarısızlık olarak alaya almak amacıyla yazılmıştır. Âli Paşa, 2 Ekim 1867- 29 Şubat 1869 tarihleri arasında Girit’te görev yapmış ve aslında isyanı Rum nüfusu Müslümanlarla eşit haklara sahip kılmak, iki yıl vergi muafiyeti sağlamak gibi ödünler vermek suretiyle bir süreliğine de olsa bastırmıştır. Zafernâme’de Ziya Paşa, Arz-ı Hal, Rüya gibi eserlerinde de ısrarla vurguladığı üzere can düşmanı olarak gördüğü Âli Paşa’nın Girit başarısızlığından başlamak üzere devlet yönetimindeki politik tutarsızlıklarını, başarısızlıklarını, dış politikadaki korkaklığını; Girit, Sırbistan-Karadağ, Memleketeyn, Mısır ve Şam sorunlarını çözememesini, ekonomik sorunlar karşısında vergiye ve borçlanmaya dayalı politikalarını, yolsuzluklarını, despotik yönetim anlayışını, adam kayırmacılığını, kısacası bir devlet adamı olarak neredeyse bütün icraatını ironik hicvin aynasından yansıtmıştır. Âli Paşa’nın bir devlet adamı olarak uyguladığı politikaların hicvedildiği sayfalarda Ziya Paşa, devletin bekasını düşünen, toplumsal değerlerin korunmasını gözeten bir aydın kimliğiyle konuşur. Ancak bununla kalmaz; Âli Paşa’nın politik kimliği ve icraatı dışında vücut özellikleri, özel hayatı, kendini beğenmişlik, hırs, şöhret düşkünlüğü, kindarlık, cimrilik, cehalet gibi kişisel zaafları, hatta babasının kapıcı olmasına varıncaya kadar, hiçbir ayrıntı ihmal edilmemek üzere bütün “kusur”larını da Zafernâme’de sistematik bir şekilde hicveder.

Zafernâme, Türk edebiyatında bir devlet adamına yöneltilmiş en şiddetli, en sistematik ama o ölçüde de yenilikçi, sıra dışı, benzersiz bir hiciv eseridir.

Ziya Paşa’nın biyografisi için bk. “Ziya Paşa”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ziya-pasa