Anadolu sahasında Türkçe yazılan ilk yüz hadis kitabı. Et-Tuhfetü’l-Mekkiyye ve Ahbâru’n-Nebeviyye adlı Arapça eserden hadislerin derlenmesi yoluyla tercüme edilmiştir (Yıldırım ve Yılmaz 2007: 39). Serbest çeviri yönteminin uygulandığı yapıtta, yazarın kaynak esere tamamen sadık kalmayarak bir takım ilavelerde bulunması ve yeni hikâyeler eklemesi, esere telif niteliği vermiştir (Erkan 1979: 11). Bu hikâyelerde yazar, konuları derinlemesine tahlil ederek eserine tefsir niteliği de kazandırmıştır.

Eserin hiçbir nüshasında müellifin adı geçmemektedir. Buna rağmen dili ve üslubu, özellikle de giriş kısmının başta Fütûhu’ş-Şâm olmak üzere yazarın diğer eserleriyle benzerliği, eserin Darîr’e aidiyetini güçlendirmiştir (Toprak 2019: 5). Ne zaman yazıldığı ve kime sunulduğu da meçhul olan eserin Fütûhu’ş-Şâm’ın giriş kısmı ile benzerliği ve eserde verilen bilgiler yapıtın Halep meliki Emir Çolpan’a sunulduğu ihtimalini kuvvetlendirmektedir (Erkan 1979: 10; Toprak 2019: 13).

Eserin dili sadedir. Müellif, diğer eserlerinde olduğu gibi halkın anlayacağı bir dil kullanmış, meseleleri etraflıca açıklamıştır. Yazar, Arapça kelimeleri bile halkın anlayabileceği ve benimseyebileceği tarzda seçmiştir (Erkan 1979: 16). Eserde yer alan kelime kusurları ve anlatım hatalarının müstensihlerden kaynaklandığı açıktır.

Eser, besmele ile başlar. Devamında yazar, Tuhfetü’l-Mekkiyye’den yüz hadis derleyerek Türkçe hadis kitabı yazdığını belirtir ve eserin yazılış sebebini dile getirir. Her hadisten sonra bir hikâye anlatılarak yüz hadis yüz hikâye şeklinde oluşturulan eserde ravilerin ismi, sadece Arapça hadis metninde zikredilmiş, tercüme kısmında tekrar verilmemiştir. Hikâyeler konuyu daha iyi anlamlandırmaları yönüyle dikkat çekicidir. Yazarın bu hikâyeleri özlü söz mahiyetinde kavramlarla süslemesi, eserin edebî yönünü zenginleştirmiştir. Darîr, hikâyelerde bazı dinî-insanî nasihatlere de yer vermiştir. Eser bu yönüyle rehber niteliğindedir.

Kıpçak Türkçesinden Eski Anadolu Türkçesine geçişte kavşak rolü üstlenen risale, zengin dil ve anlatımı ile kısa sürede beğeni toplamış, yaygınlık kazanmıştır (Yıldırım; Yılmaz 2007: 48). Bugün dahi dinî edebiyattaki öncülüğünü muhafaza etmektedir. Hikâyelere bakıldığında zengin bir hayat tecrübesi ile karıldıkları ve hayatın hemen her yanına değindikleri görülmektedir. 

Eserin, çeşitli kütüphanelerde yirmi adet nüshası bulunmaktadır. Tam ve muteber iki nüshası İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphanesi (Mc Yz K0014) ve Millet Kütüphanesi, Şer’iyye, nu. 1287'dedir. Mustafa Erkan, metnin üç nüshası üzerinden bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1979). Selahattin Yıldırım ve Necdet Yılmaz, eserin tam metnini on nüshasından hareketle geniş bir incelemeyle yayımlamışlardır (2007). İsmail Toprak da metni kısa bir inceleme ile yayımlamıştır (2009).

Şairin biyografisi için bk. “Darîr, Kadı Darîr, Gözsüz, Mustafâ bin Yûsuf bin Ömerü’l-Mevlevî el-Erzene’r-Rûmî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kadi-darir-darir-gozsuz-mustafa