Klasik dönem Çağatay edebiyatına ait bir mesnevi.

Timurlu hükümdarı Hüseyin Baykara'ya (d. 842/1438- ö. 911/1506) ithaf edilen, klasik dönem Çağatay edebiyatı eserlerinden Yûsuf u Züleyhâ mesnevisi, Hâmidî/Ahmedî, Kutbüddîn Ahmed Câm Jendepîl tarafından yazılmıştır. Buna rağmen eserin müellifi hakkında farklı görüşler  vardır. Bu konudaki ilk tespitler kütüphane katalogları hazırlayan araştırmacılara aittir. Paris Bibliotheque Nationale'de bulunan Türkçe yazma eserlerin kataloğunu hazırlayan E. Blochet (1933), eserin buradaki nüshasını inceleyerek "çehâr yâr-ı güzîn" (dört halife) methi bölümündeki Hz. Ali ile ilgili "irdi 'Ali şîr-i Hakk u şâh-ı dîn" ifadesini yanlış değerlendirerek Yûsuf u Züleyhâ'nın Ali Şîr Nevâî'ye ait olduğu sonucuna ulaşır. Blochet (1933: 246) eserin Ali Şîr Nevâî'nin bilinen külliyatı içerisinde sayılmamasının nedenini, Nevâî'nin esere son hâlini veremeden vefat etmesi olarak açıklar. Eserin Berlin nüshasını inceleyen W. Pertsch (1889: 377), yazmanın Ali Şîr Nevâî'ye ait olduğunu gösteren herhangi bir işaretin bulunmamasından ve Nevâî'nin Yûsuf u Züleyhâ mesnevisi yazmış olduğuna dair kaynaklarda hiçbir kaydın olmamasından dolayı söz konusu eserin Hüseyin Baykara döneminde faaliyet göstermiş başka bir yazara ait olması gerektiği görüşündedir. Hüseyin Baykara'ya ithaf edilen Yûsuf u Züleyhâ'nın Taşkent nüshasını bilim dünyasına tanıtan A. Fıtrat (1928: 78'den aktaran Korkmaz 1968: 10) Özbek Edebiyatı Numuneleri adlı çalışmasında eserin yazarını Dur Beg şeklinde belirler. İstanbul ve Paris nüshaları ile Taşkent nüshasıyla ilgili Fıtrat'ın verdiği bilgileri ve sınırlı derecedeki metin örneklerini karşılaştıran Halide Dolu (1954: 55), Taşkent nüshasında yazar adının tespit edildiği beytin "der silk-i nazm" olması gerekirken müstensih veya Fıtrat tarafından yanlışlıkla "Dur Beg nazm" şeklinde okunduğunu tespit eder. Diğer nüshalarda da Dur Beg adına işaret eden herhangi bir kayıt yoktur. Dolu'ya göre (1954: 53) Yusûf u Züleyhâ'nın yazarının belirlenmesi için en eski ve en güvenilir nüsha, İstanbul Revan Köşkü nüshasıdır ve bu nüshada müellif adı açık ve net bir şekilde Hâmidî olarak yazılmıştır. Ancak Dolu (1954: 53), müellif adının kayıtlı olduğu beyti Paris nüshasında okuyamadığını ifade ederek bu tespitini diğer nüshalarla destekleyememiştir. Konuya farklı bir açıklama getiren A. S. Levend (1965: 26), aynı eseri Şahruh'a ithafen Dur Beg ve Hüseyin Baykara'ya ithafen Hamdî tarafından yazılmış iki farklı eser olarak değerlendirir. Eserin müellifi üzerine oldukça ayrıntılı bir inceleme yapan Zeynep Korkmaz (1968: 11), Berlin nüshasında yazarın adının açık bir şekilde Ahmed/Ahmedî olarak yazıldığını ortaya koyar. İddiasını Paris nüshasıyla da destekleyerek güçlendiren Korkmaz (1968: 11-12), Dolu'nun İstanbul nüshasına dayanarak yaptığı Hâmidî tespitini ise "Ahmedî" ve "Hâmidî" kelimelerinin yazımının yakınlığından doğan bir karışıklık olarak izah eder. Korkmaz'ın Yûsuf u Züleyhâ'nın müellifi olarak tespit ettiği Ahmed/Ahmedî ise Hüseyin Baykara devri şairlerinden Ahmed Câm Jendepîl'dir. Yukarıda yapılan açıklamalardan da anlaşılacağı üzere Sultan Hüseyin Baykara'ya ithaf edilen Yûsuf u Züleyhâ mesnevisinin müellifi hakkında başlıca iki farklı görüş bulunmaktadır. H. Dolu'nun tespit ettiği Hâmidî'nin şahsiyeti veya eserleriyle ile ilgili, Mecâlisü'n-Nefâyis de dâhil olmak üzere, hiçbir kaynakta bilgi bulunmamaktadır. Z. Korkmaz'ın Yûsuf u Züleyhâ'nın şairi olarak tespit ettiği Ahmed Câm Jendepîl ise Ali Şîr Nevâî'nin şairlik bakımından pek meşhur olmamakla birlikte yine de nazım alanında zarif ve latif eserler vermiş olan fazılları ele aldığı Mecâlisü'n-Nefâyis'in 4. meclisinde zikredilen Kutbüddîn Ahmed'dir (Eraslan 2015: 163). Kutbüddin Ahmed (d. ?-ö. 906/1501-1502), 12. yüzyıl İran şairlerinden ve Horasan mutasavvıflarından olan Şeyh Ahmed-i Câm Jendepîl'in torunlarından biridir (Korkmaz 1968: 17). Korkmaz'a göre (1968: 19) Yûsuf u Züleyhâ'nın şairi Ahmed Câm Jendepîl/Kutbüddîn Ahmed, 15. yüzyılda Çağatayca telli sazlar münazarası üzerine bir mesnevi yazan Ahmedî ile aynı kişidir.

Yûsuf u Züleyhâ, Belh şehri kuşatması sırasında Farsça mensur bir Kıssa-i Yûsuf'tan Çağatay Türkçesine tercüme edilmiş, tahta çıkışından bir sene sonra 874/1469 tamamlanarak Sultan Hüseyin Baykara'ya sunulmuştur (Dolu 1952: 431-432). Eserin girişindeki "Kitâb Nazmınıng Sebebi" (Sebeb-i Telif) bölümünde, Belh şehrindeki üç aylık kuşatmanın tasviri verilerek muhasara altındaki bir şehirde bulunan şairin kendi hayatı ile Hz. Yusuf'un zindandaki hayatı arasında benzerlikler kurması ve bu sırada okuduğu eserler arasında en sevdiği, kendine yakın hissettiğinin Kıssa-i Yûsuf olması dolayısıyla bu eseri yazmaya karar verdiğinden bahsedilir (Dolu 1954: 55-56). 2726 beyitten oluşan eser, aruzun müfteilün müfteilün fâilün kalıbıyla yazılmıştır (Eraslan 1993: 173).

Farsça mensur bir eserden Türkçeye tercüme edilen Yûsuf u Züleyhâ'nın hangi orijinal metne dayandığı, doğrudan bir tercüme mi yoksa telif eser özelliği taşıyan bir uyarlama mı olduğu hakkında çeşitli görüşler ve çıkarımlar söz konusudur. Eserde bu konuyla ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Blochet (1933: 246) Yûsuf u Züleyhâ'yı Molla Câmî'nin (d. 817/1414-ö. 898/1492) vasat bir kopyası şeklinde değerlendirir. Ancak Molla Câmî eserini Hâmidî/Ahmedî'nin Yûsuf u Züleyhâ'sından on dört yıl sonra, 888/1483'te yazmıştır (Dolu 1954: 57). Ayrıca Molla Câmî'nin Yûsuf u Züleyhâ'sı mensur değil, manzum bir eserdir. Dolayısıyla bu hüküm, tutarsız ve yanlıştır. H. Dolu (1954: 57-58) bu konuda yaptığı incelemede, eserin telif tarihi olan 874/1469'dan önceki Farsça mensur Yûsuf u Züleyhâ versiyonlarından en eskisi olan ve Hoca Ebû İsmâil Abdullah b. Ebî Mansûr Muhammed el-Ensârî'ye ait (d. 396/1066-ö. 481/1088) Enîsü'l-Mürîdîn ve Şemsü'l-Mecâlis adlı esere dayanabileceği sonucuna ulaşır. Farsça mensur bir eserin manzum şekilde Çağatay Türkçesine uyarlanması nedeniyle Z. Korkmaz (1968: 13-14), Yûsuf u Züleyhâ'yı tercümenin çok üstünde, özgün bir eser niteliğinde değerlendirir.

Yûsuf u Züleyhâ'nın bugüne kadar tespit edilmiş beş nüshası bulunmaktadır. İstanbul Topkapı Sarayı Revan Köşkü Kütüphanesi, Nu. 832'de kayıtlı nüsha Dâstân-ı Hazret-i Yûsuf 'aleyhi's-selâm ve Zelîha başlığını taşır. 80 varak hacmindeki nüsha, 922/1516 yılında Herat'ta istinsah edilmiştir (Dolu 1952: 433). Paris nüshası olarak bilinen bir diğer nüsha, Paris Bibliotek Nationale Nu. 1365'te kayıtlıdır. Toplam 43 varaktan oluşan nüsha, 971/1563'te istinsah edilmiştir (Blochet 1933: 247). Yûsuf u Züleyhâ'nın Taşkent'te iki nüshası bulunmaktadır. Taşkent nüshalarını Fıtrat (1928) Özbek Edebiyatı Numuneleri adlı eserinde metin örneklerini de sunarak bilim dünyasına tanıtmıştır. Taşkent nüshalarından biri 24 varak olup istinsah tarihi 1266/1850'dir. 22 varaktan oluşan ve 1238/1822-1823'te istinsah edilen Taşkent nüshasında ise diğer yazmalardan farklı olarak eserin telif tarihi 812/1409 olarak belirtilmektedir (Türk 2014: 11). Eserin bilinen son nüshası olan Berlin nüshası, Zeynep Korkmaz tarafından tespit edilmiştir. Berlin Staatsbibliothek, Sprenger 1650'de kayıtlıdır. 184 varaktan oluşan yazmada Türkçe metindeki kelimelerin büyük bir kısmının Farsça karşılıkları sonradan kırmızı mürekkeple satır altlarına eklenmiştir. Aynı zamanda yer yer yazmanın derkenarlarına metinle ilgili ekleme ve düzeltmeler de yapılmıştır (Pertsch 1889: 377-378). Nüshanın istinsah tarihi belirtilmemekle birlikte, Korkmaz (1968: 9) cilt ve kâğıt özelliğinden hareketle yazmanın 15. yüzyıl sonları veya 16. yüzyıl başlarında istinsah edildiği tahmininde bulunmaktadır.

Yûsuf u Züleyhâ üzerine müstakil ilk çalışma Dilek Elçin'e aittir. Elçin (1984), Çağatayca Yusuf u Züleyhâ Mesnevisi başlıklı teziyle metni bütün olarak ortaya koymuştur. Eser üzerine bir diğer çalışma ise Şeyma Türk'e aittir. Türk (2014), Hamîdî-i Belhî'nin Yusuf u Züleyha Adlı Tercümesi ve Tahlili başlıklı yüksek lisans tezinde eserin Taşkent nüshalarının tenkitli metnini hazırlamıştır.

Hâmidî/Ahmedî-Kutbüddîn Ahmed Câm Jendepil'in biyografisi için bk. "Hâmidî, Ahmedî, Kutbüddîn Ahmed Câm Jendepil". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hamidi-ahmedi-kutbuddin-ahmed-cam