Dukâgin-zâde Yahyâ tarafından kaleme alınan Yusuf ve 'Züleyha konulu aşk mesnevisi.  Yahyâ Bey'in  Kanûnî Sultan Süleyman’a sunduğu hamsesinin içinde yer alan bu eseri, Kemalpaşa-zâde’nin mesnevisiyle beraber bu konuda yazılmış mesnevilerin en sanatkârâne olanlarındandır. 

Mehmet Çavuşoğlu’nun tenkitli metnine göre 5179 beyitten oluşan eser, mefâ'îlün mefâ'îlün fe'ûlün vezniyle yazılmıştır. Mesnevinin giriş kısmında, bir münacat, bir tevhid manzumesi, na’t, miraciye, Kanûnî’ye methiye, sebeb-i te’lif bölümü ve aşkın faziletlerini anlatan bir manzume yer alır. Eser, hikâye metni ve hatime kısmıyla son bulur.

Şair, sebeb-i te’lif bölümünde konuyu kendi hayatıyla özdeşleştiren bir anlatım sergiler. Genç yaşta aşka düştüğünü, derdinden kendini yollara vurup Şam’a ve Kenan’a vardığını, “külbe-i ahzan”a kapandığını ve nihayet, Yakup gibi hasretle Yusuf’un peşinden Mısır’a gittiğini teselliyi ancak orada bulduğunu anlatır. Şair, sebeb-i te’lif kısmında kurguladığı bu yaşanmışlık hikâyesini aşkın faziletlerini anlatan bir manzume ile esas hikâyeye bağlar.

Eserdeki yaşanmışlık izlerinden biri de hikâyenin önemli bir epizotunda görülür. Mesnevide, Züleyha, Mısır’a gelin gider ve evlendiği adamın düşlerinde gördüğü Yusuf olmadığını, Aziz’in evinin kapısına kazınmış resmiyle karşılaşınca anlar. Tüm mesnevilerde bu epizot, Züleyha’nın, eşini ilk kez, haymenin kenarından veya zifaf odasında gördüğü şeklinde geçmektedir. Yahya ise kadim Mısır’a ait bir geleneği canlandırır. Buna göre, eskiden Mısırlı asillerin saraylarının girişine evin sahibinin resmi kazınırmış. Yahya, bu bilgiyi muhtemelen Mısır’da kaldığı dönemde edinmiştir.

Eserde hikâye, Yakup ve kardeşi İys’in doğumundan Yusuf’un ölümüne kadar geçen süreyi kapsayan uzun bir zaman dilimini konu eder. Bu türdeki mesneviler, hikâye zamanını, Yakup peygamberin doğumundan itibaren veya Yusuf’un doğumu ya da çocukluk zamanından başlatmak üzere iki yol izlemiştir (Gökcan 2011:85). Bu tercih, yazarın referans aldığı kaynaklar açısından önemlidir. Yusuf kıssası, Kur’an’da Yusuf’un rüyasını babasına anlattığı çocukluk çağından başlarken Kitab-ı Mukaddes’te Yakup ve Esav’ın çekişmeli çocukluk yaşlarıyla, nübüvvet için yarıştıkları gençlik çağlarının anlatımlarıyla başlar. Mesnevilerin bir kısmı, Yahya’da da görüldüğü üzere, bu ikinci yolu izler. Bu nakilde Tâberî Tarihi gibi kaynaklar etkili olmuştur. Yahya, eserin hâtime bölümünde mesneviyi ömrünün son zamanlarında yazdığını söyler. (Konu özeti için bk. Hamdî'nin Yûsuf u Züleyhâ'sı). Mesnevinin tahkiye, dil ve üslup yönünden bu kadar başarılı olmasının bir sebebi, belki de onun sanatının en olgun çağında ve hikâyenin cereyan ettiği coğrafyadan alınmış ilham ile yazılmasından kaynaklanmaktadır (Gökcan 2011:58).

Şairin, aşkın ve ömrün dönemlerini anlatmak için mevsim alegorisini kullandığı görülür. Hikâye, baharda başlar, sonbaharda biter; ilhamını şairin gençliğindeki aşk macerasından alır, ancak, ömrünün hazanında tamama erer.

Mesnevide aşk hikâyesi anlatımı ön plana çıkmaktadır. Bu konuda yazılan mesnevilerin bir kısmı, konunun bir Kur’an kıssasına dayanmasından da kaynaklanan sebeplerle dini tasavvufî mahiyettedir, oysa Yahya’nın eserinde, beşerî aşkın güçlü bir ifadesini Züleyha karakteri üzerinden görmek mümkündür.  Kocatürk’ün tespitiyle, şairin bünyesi ilahi aşktan ziyade dünya güzelliğine mütemayil olduğu için, bazı fasılların sonlarına eklediği tasavvufi bahisler yama gibi kalmıştır (1945:5).  Kocatürk’e göre, Yûsuf ve Zelîhâ hikâyesi öncüllerinden ve ardıllarından farklıdır. Eserin dil, üslup ve kurgu başarısı Fuzûlî ve Şeyh Gâlib seviyesindedir. Nazım dili canlı ve sevimlidir. Ayrıca Acem tarzı üslup ve tahkiyeden sıyrılabilmiş, özgün bir üslup yakalamıştır (Kocatürk,1944:4).

Şair, hikâyenin gidişine göre bazı yerlerde ağır, sanatlı ve yavaş akan bir anlatım tarzını sürdürürken; yeri gelir, olayların heyecanını, duyguların coşkunluğunu yansıtan sade, canlı ve hareketli bir anlatıma yönelir. Aynı şekilde, mesnevide klişe tasvirler de vardır; anlatımı güçlendiren canlı ve orijinal tasvirler de.

Eserin günümüz Türkçesiyle ilk neşri 1944’de Vasfi Mahir Kocatürk tarafından yapılmıştır. Mehmet Çavuşoğlu tarafından Doktora tezi olarak hazırlanan tenkitli metni, kitap olarak da basılmıştır (1979).