Hayrullah Efendi’nin Avrupa’da yaptığı yolculukları anlatan etraflı bir seyahatname. Hayrullah Efendi, eserinin mukaddimesinde Avrupa’yı yakından görmenin bir ihtiyaç ve hatta moda haline geleceğini söyleyerek Türkiye’den Avrupa’ya gidecek vatandaşlara yardımcı olmak üzere kitabını kaleme aldığını ifade etmiştir.

Eser; “Birinci Yolculuk”, “İkinci Yolculuk”, “Üçüncü Yolculuk” ve “Dördüncü Yolculuk” adlı bölümlerden oluşur. Birinci Yolculuk bölümü “Memâlik-i Mahrûsa-i Şâhânede olan yolculuk beyânındadır” başlığı taşımaktadır. İkinci Yolculuk bölümünde İstanbul’dan deniz yolu ile Köstence’ye, oradan demiryolu ile Tuna’ya, Tuna’dan da Baziaş’a, Viyana’ya, Macaristan’a, Prag’a ve Berlin’e geçiş anlatılmıştır. Burada Carlsbad denen hamamların tanıtımı da yapılmıştır.

Üçüncü Yolculuk bölümünde İstanbul’dan Akdeniz üzerinden Trieste’ye, oradan Viyana’ya, Bavyera’ya, Württemberg Bad hükümetlerinden geçerek Ren Nehri’ni aşıp Strasbourg’a kadar olan yolculuk ele alınmıştır. Devamında İtalya ve Paris seyahati anlatılmıştır.

Dördüncü Yolculuk bölümünde İtalya, Marsilya, Roma, Lyon, Paris ziyaretleri anlatılıp Paris’in havası, hamamları, mesire yerleri, bulvarları, demir yolu durakları, Chahps Elsee ve Champ de Mars Meydanı, Fransa idaresi, ahalinin eğlencesi ve tiyatrolar, Fransızların genel hâlleri, Vichy hamamları, Bordeaux, Boulogna, Brüksel, Londra yolculukları ve Londra’nın durumu tasvir edilmiş; Rothomago adlı oyunun tercümesi verilmiş ve Manş denizine dair bilgiler verilmiştir.

Hayrullah Efendi’nin eseri sadece kendi yaptığı seyahatlerle sınırlı değildir. Yazar, okuyucuyu görmediği yerler hakkında da bilgilendirmeyi amaçlayıp buralara nasıl gidileceği hususunda kılavuzluk da yapmaya çalışmıştır. Uğradığı menzillerde en geniş yeri Paris’e ayırmıştır. Bu kentin büyük meydanları, geniş bulvarları, muhteşem binaları, iki yakasını birbirine bağlayan çok sayıdaki köprüler kuşağı, kalabalık garları, şehir içi taşıtları, posta-telgraf merkezleri, tiyatroları, kafeleri, otelleri ve lokantaları ile şehrin havasına kadar rastladığı her şeyi görüp değerlendirmiştir. O, aynı zamanda şehrin konserleri, tiyatro temsilleri, parlak eğlenceleriyle gece hayatını yansıtmıştır. Hayrullah Efendi, eserin sonunda yer alan “Müellif-i Kitâbın Avrupa Memâliki ile Kendi Beldesinin Tatbikine Dair Efkârı Beyânındadır” başlıklı bölümde, Batı âlemine dair seyahatlerinden edindiği çeşitli gözlem ve intibalarını topluca değerlendirerek sonuca bağlamaya çalışmıştır (Akün 1998). Hayrullah Efendi, gördüklerini bir sebep sonuç zinciri içinde vermeye çalışırken millî hassasiyet de göstermiş olup Türkler, vatan, Türkistan, Osmanlı, Osmanlılık gibi unsurları eserinde sıklıkla işlemiştir (Altuniş-Gürsoy 2002: XII). Eserin dili devrine göre sade olup konuşma diline yakındır.

Eserin bilinen tek nüshası Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesinde yer almaktadır. Yolculuk Kitâbı, Belkıs Altuniş-Gürsoy tarafından "Avrupa Seyahatnamesi" adıyla yayımlanmıştır (2002).

Yazarın biyografisi için bk. “Hayrî, Hayrullah Hayrî Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hayri-hayrullah-hayri-efendi-mdbir