Kurmuş olduğu Ahilik Teşkilâtı ile 32 çeşit esnafı teşkilatlandıran, sosyal, iktisadî ve siyasî hayatımızı etkileyen, kardeşliğin, cömertliğin, yiğitliğin, fedakârlığın, doğruluğun, dürüstlüğün, ahlâkın, sanatın ve bilimin öncüsü büyük halk filozofu ve fikir adamı Ahi Evren’in Sultan I. Alaaddin Keykubat’a sunduğu eseridir. Eser üzerinde önemli bilgileri Mikail Bayram vermiştir. Bayram’a göre; önceleri Sühreverdî Maktûl, Aynü’l-Kuzât-ı Hemedânî, İbn-i Sînâ ve başka kişilere de mal edilmiş, fakat detaylı araştırmalar neticesinde eserin mukaddime ve hatime kısımlarından hareketle ve müellifin diğer eserleriyle karşılaştırılarak Ahi Evren tarafından kaleme alınıp “meclis-i âlî” ve “meclis-i sâmî” sahibi I. Alaeddin Keykubad’a sunulduğunu delilleriyle ortaya koymuştur. Eserin anılan kişilere mal edilmesinin asıl sebebinin, bu kişilerin Ahi Evren’in fikir yapısı üzerindeki etkilerinin bu eserde açık bir şekilde görülmesidir (Bayram 1991: 68).

Ahi Evren’in tek basılan eseri olan Yezdan Şinaht'ın şimdiye kadar yapılan araştırmalar sonucunda Türkiyede iki yazma nüshasına rastlanılmıştır. Bu nüshalar da müstakil olmayıp mecmuaların içinde yer almaktadır. Nüshalardan biri, 731/1330 istinsah tarihli Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya Bölümü Nr. 4819, 118b-138b varakları arasındadır. Diğeri ise, 720/1320 istinsah tarihli olup Süleymaniye Kütüphanesi Şehid Ali Paşa Bölümü Nr. 2841, 31a-45b varakları arasındadır. Ayrıca Charles Rieu, British Museum’da bir nüshasının olduğunu ve eseri Aynü’l-Kuzât-ı Hemedânî’ye nispet edildiğini söylenmektedir (Bayram 1995: 99).

Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan nüshaların yazı biçimi ve özellikleri standart yazıma uymadığı net bir şekilde görülmektedir. Noktalı harf bulunan kelimelerde harflerin noktaları çoğu zaman yazılmamıştır. Bunun nedeni olarak nüshaların müsvedde olma ihtimalini düşünmemize sebep olmaktadır. Eser, besmele ve hamdeleden sonra Hz. peygambere ve soyuna selamla başlar. Salât ve selamdan sonra övgü devam eder. Bu övgünün kime olduğu açık olmamakla beraber eserin ithaf edildiği kişinin övüldüğü düşünebilir. Müellif, bundan sonra eserin yazım sürecine değinir. Bu risaleyi Farsça yazdığını belirterek mütekaddimîn ve müteahhirîn ulemasından hiç kimsenin bunun gibisini meydana getiremediğinden bahsetmektedir. Risaleye Yezdân Şinâht adını verdiğini söyleyen müellif, eserin içeriğine de değinerek eserin üç ana bölümden oluştuğunu söylemektedir (Ahi evren 731/1330: vr. 118b; Tanyıldız 2008: 1038). Birinci Bölümde, Allahu Te’âlâ’nın bazı sıfatları, ilahi emir ve işleri hakkındadır olup yedi kısımdan meydana gelmektedir. Birinci kısımda, insan konusunu ele alarak, bu konunun iyi anlaşılması için yüz risaleye ihtiyaç duyulduğunu, anlatmak istediği şeyleri bazan ikna, bazan da delille anlatır. İnsan bazan kötü huylara yönelebilir. Bunu kontrol etmesi gerektiğinden bahsetmektedir. İkinci kısımda, idrak konusu üzerinde durmaktadır. İdrak’ın dört yönden ele alınabileceği söylemektedir. Bunlar; İdrak-ı Basar, İdrak-ı Hayal, İdrak-ı Vehm ve idrak-ı Akl’dır. Üçüncü kısımda, Âlemin sonsuzluğundan, ağırlığı ve sınırlarının ölçülemediğinden bahsedilmektedir. Dördüncü kısımda, Vâcib ve mümkin kavramaları üzerinde durularak, bunların açıklığa kavuşmadığı zaman Allah’ın tanınması ve ilm-i İlâhiyeye dair meselelerin açıklık kazanmasının mümkün olmadığı konusuna temas etmektedir. Beşinci kısımda, Allah’ın vahdaniyeti, zatında cevheriyet, cismiyet ve arziyetin olmaması konusu işlenmektedir. Altıncı kısımda, Allah’ın bazı sıfatlarının tanıması hakkındadır. Son kısım ise, vâcibü’l-vücudun fiillerini tanıma hakkındadır. İkinci bölümde, nefs-i insanîyi bilme; bedenden ayrıldıktan sonra onun durumunu keşfetme, mutluluğunu ve pişmanlığını anlama hakkında olup sekiz kısımdam oluşmaktadır. Bunlar; insanın bu dünyadaki vücudu, nefs-i nâtıka-i insanın bedenle olan ilişkisi, nefs-i nâtıka-i insanın kuvvelerini bilme, nefs-i nâtıka-i insanî’nin mizacını ayakta tutma, nefs-i insanî’deki özelliklerin mebde’lerden ortaya çıktığı, nefs-i insanî’nin akl-ı fa’âldan yararlanma; İnsan nefsinin meâdini tanıma, meâddeki nefsin bedenden ayrılma durumunu kavrama konuları anlatılmaktadır. Üçüncü bölümde ise, peygamberlik, mucizeler, kerametler ve sonsuz mutluluk mahsullerini Allah’a ulaştırma konusunda gayret gösterme hakkında olup altı kısımdam meydana gelmektedir. Bunlar; peygamberlerde bulunan nefs-i kudsî’yi nebevî kavramını anlama, kudsî nefislerin yaratılış mükemmelliklerini suret-i ma’kûlâttan nasıl aldıklarını açıklama, gaybî hadiselerin nasıl bilindiğini, uyku halinin hakikatini ve kehaneti anlama, mucize ve kerametlerin keyfiyetleri, insan vücudunun yaratılması ve son kısım ise hatime olup risalenin anlam ve içeriğini anlama hakkındadır. Müellif, bu kısımdan sonra meclis-i âlî’yi över ve meclis-i âlî’den başka kimsenin bu risalenin kıymetini bilemeyeceğini anlatarak, bu risalenin layık olmayanlara ve şerirlere verilmemesini vasiyet eder. Meclis-i âlî’nin Allah ve peygamber yolundan ayrılamayacağını belirtir ve eserin sonunda Allah, dilekleri kabul etmesini ve bütün mutlulukların üst noktası olan ebedî saadet ve nimetleri kolaylaştırsın diye dua ederek risaleyi tamamlar (Tanyıldız 2008: 1039-1047; Ahi Evren 731/1330: vr. 119a-138b).

     Ahi Evren’in biyografisi için bk. “Ahi Evren, Nasıreddin Şeyh Nasıreddin”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahi-evren-nasireddin-seyh-nasireddin