Osmanlı’nın Aleksinaç zaferini tebrik vesilesiyle İstanbul’a gelen Macar heyetinin ziyaretine karşılık bir heyetle Macaristan’a giden Mehmed Tevfik’in (Çaylak), 8 Nisan-9 Mayıs 1293/20 Nisan-21 Mayıs 1877 arasındaki bir aylık seyahatte yaşananları anlattığı eseri. Yâdigâr-ı Macaristân, Fransız İhtilali’nin etkileri, Macarların Osmanlı’ya ilticası ve Osmanlı-Macar ilişkilerinin işlendiği mukaddimeyle başlar. Mukaddimenin ardından, farklı kütüphanelerdeki bazı nüshalarda bulunmamakla birlikte, Macaristan’a giden Osmanlı heyetinin toplu fotoğrafı yer alır ve heyet reisi Şeyh Süleyman Efendi’den (ö. 1308/1890) başlayarak heyettekilerin hâl tercümeleri verilir. Heyettekilerden biri olan Mehmed Tevfik’in kendi hâl tercümesi diğerlerine nazaran uzundur. Hâl tercümelerini seyahatin sebebinin açıklandığı “Macaristân’a Seyâhat” ve seyahatin ayrıntılarının anlatıldığı “Seyâhat-nâme” bölümleri izler. Osmanlı-Macar dostluğunun ön plana çıkarıldığı “Seyâhat-nâme” bölümünde; Osmanlı heyetinin nasıl karşılandığı, Macar halkının sevinç gösterileri, gezilen yerler, toplantılar, heyet şerefine düzenlenen ziyafetler gün gün anlatılır. Hâtimesi olmayan eser, heyetin İstanbul’a dönüşü ve birbirleriyle vedalaşıp ayrılmalarıyla sonlanır.

Eserin dili oldukça sadedir. Yâdigâr-ı Macaristân Osmanlı-Macar ilişkileri başta olmak üzere Mehmed Tevfik’in siyasi görüşlerini ortaya koyması, hayatı ve eserleri hakkında bilgi içermesi ve seyahâtname türünün özelliklerini yansıtması bakımından kıymetli bir kaynaktır.

Önce 7-29 Mayıs 1293/19 Mayıs-10 Haziran 1877 tarihlerinde Macaristân’a Seyâhat adıyla eksik ve imzasız olarak Basîret Gazetesi’nde tefrika edilen eser, kitaplaştırılırken Osmanlı heyetindekilerin hâl tercümeleri dâhil olmak üzere bazı eklemeler yapılmıştır (Akün 1993: 244). Mehmed Tevfik, eserine Yâdigâr-ı Macaristân Asr-ı Abdülhamîd Han adını verdiğini belirtmektedir (Mehmed Tevfik 1294/1877: 14). 82 sayfalık eser Ramazan 1294/Eylül-Ekim 1877’de İstanbul’da Mihrân Matbaası’nda basılmıştır. Eser yeni harflerle neşredilmiştir (Saral vd. 2009).

Şairin biyografisi için bk. “Tevfîk, Mehmed Tevfîk, Çaylak Tevfîk, Çopur Tevfîk, Mehmed Tevfîk-i Dehlevî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/tevfik-mehmed-tevfik-caylak-tevfik