Mehmed Rifat’ın üç perde üç fasıldan oluşan oyunu. Eser, Namık Kemal’in Vatan piyesinin yarattığı etkiyle yazılmış oyunlardan biridir. Yazarın askerliği sırasındaki kendi tanıklık ve deneyimlerine de dayandığı söylenebilecek olan oyun, orduda yer alan muvazzaf subaylar ve erlerin vatan sevgisi, askerlik, din, kahramanlık, vatan savunması, feda konularını içerir.

Oyunun asıl kişisi pehlivan Ahmet, çevresi tarafından yiğit, kahraman, güçlü biri olarak bilinen bir köylüdür. Köylüler, askerden köye yeni dönen Mehmet Çavuş ile Ahmet’in güreşmesini isterler. Ahmet, askerliğini tamamlamış bir kahramanla aynı seviyede olmadığını söyleyerek bu isteği geri çevirir. Mehmet Çavuş, Ahmet ile ve diğer köylülerle olan sohbetlerinde askerlikle ilgili anılarını, yaşadıklarını anlattıkça köyün genç erkeklerinde askerlik yapma heves ve heyecanı artar. Birkaç gün sonra kura memuru ve kâtibi köye gelip gençler arasından askerleri belirler. Ahmet ve diğer on beş kişi gönüllü olarak orduya katılırlar. Yeni grup kışlaya geldiklerinde, başka bir grubun terhis olmaktadır. Terhis törenini yürüten Miralay, tezkeresini almak ve askerden ayrılmak istemeyen Osman Çavuş karakterleri burada oyuna dahil olur. Bu karşılaşma anında, Mehmed Rifat oyunlarının özellikle son bölümlerinde sık rastlandığı gibi oyunun ana düşüncesini açıklayan uzun monolog, bu eserde Ahmet tarafından dile getirilir. Kışlaya ya şehit ya gazi olmak için geldiğini belirten Ahmet, vatanseverlik üzerine yoğun-melodramatik bir konuşma yapar. Osman Çavuş’un tezkeresini bırakması ile birlikte, askeri ve köylüsüyle birlik, dayanışma, vatanseverlik odağında birlik sağlanır. Tiyatro estetiği açısından diğer oyunlarından farkı olmasa da Ya Şehid Ya Gazi eserinin, yazarın en çok basılan oyunu olmasında  Osmanlılık, İslam birliği, kahramanlık, vatanseverlik, feda kültürü gibi konuların ele alınmasının etkisi büyüktür.

Eser ilk olarak Çanta dergisinin üçüncü cüzünde yayımlanır. Niyazi Akı, metnin yayımlanma tarihini 1873, Kenan Akyüz 1875 olarak belirtir. Ali Bolayır ise bu iki tarihin de yanlış olduğunu belirterek, Çanta dergisinin üçüncü cüzünün yayım tarihini hicri 1291 yılının ilk ayları, miladi olarak da 18 Şubat 1874 ile 6 Şubat 1875 tarihleri arası olarak hesaplar. Oyun 1324/1906-13 Şubat 1907 tarihinde kitap olarak basılır. Bu metin 79 sayfadır. Eser 1970 yılında Yağmur Yayınevi tarafından Latin harfli olarak yayımlanır. Ya Şehid Ya Gazi yazarın tekraren en çok basılan oyunudur.

Yazarın biyografisi için bk. “Manastırlı Mehmed Rifat”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rifat-manastirli-mehmed