• Yazar Biyografisi (TEİS)
    ŞİNGKO ŞELİ TUTUNG
  • Madde Yazarı: Dr. Öğr. Üyesi Hakan Aydemir
  • Eser Yazılış Tarihi:10. yüzyıl / 11. yüzyıl
  • Yazıldığı Saha:Eski Uygur
  • Edebiyat Alanı:Bilinmiyor
  • Dönemi:Başlangıç-15. Yüzyıl
  • Dili:Türkçe
  • Alfabesi:Uygur
  • Yapısı:Manzum-Mensur
  • Niteliği:Tercüme
  • Türü/Formu:Diğer
  • Yayın Tarihi:01/08/2022
XUANZANG BİYOGRAFİSİ
Biyografi
ŞİNGKO ŞELİ TUTUNG

ISBN: 978-9944-237-87-1

Eski Uygurca bir biyografi.

Eski Uygur harfleriyle yazılmış Xuanzang (okunuşu: Şüenzang) Biyografisi yalnızca Türk dili tarihi açısından değil, Türk kültür tarihi, Türk edebiyatı tarihi ve dinler tarihi açısından da büyük önem taşıyan tercüme bir eserdir.

Orijinali Çince olan ve ilk olarak Çinli Budist rahip Xuanzang’ın 玄奘 (602-664) öğrencisi Hui Li 慧立 tarafından kaleme alınan, fakat 688’de diğer bir öğrencisi Yan Cong 彥悰 tarafından tamamlanmış olan Datang daciensi san¬zang fashi zhuan 大唐大慈恩寺三藏法師傳 ‘Büyük Tang [Hanedanlığı’ndaki] Büyük Cien Manastırı’ndan Tripitaka Üstadı [Xuanzang’ın] Biyografisi’ başlıklı, 10 bölümden oluşan bu Çince eser (bk. Taishō 1924-1932), daha doğrusu bu eserin kısaltılmış bir nüshası, Eski Uygur Türkçesine muhtemelen 10. yüzyıl sonlarında veya 11. yüzyıl başlarında Beşbalıklı Şingko Şeli Tutung tarafından çevrilmiştir. Eski Uygurca çevirinin ana başlığı ise şöyledir: bodisatav taito samtso açarinıng yorıgın ukıtmak ‘Büyük Tang [Hanedanlığı’ndan] Tripitaka Üstadı Bodhisattva [Xuanzang’ın] Biyografisi’. Çince eserin kısa başlığı olan Cien Zhuan 慈恩傳 ‘Tsı-in [Manastırı] Biyografisi’ ise Eski Uygurca çeviride Tsi-ın-çüen olarak korunmuştur. Eser, Eski Uygur Türkçesi özelliklerini göstermekle birlikte, III., VII., VIII. ve IX. bölümlerinin sonlamalarında eserin dili “Türk tili” olarak belirtilmiştir.

Xuanzang Biyografisi, 10 bölümden oluşan ve Xuanzang’ın hayatını, yaptıklarını çok ayrıntılı biçimde ele alan bir eserdir. Xuanzang, Eski Uygurcadaki adıyla Küentso, 627-645 yılları arasında Orta Asya’dan ve Doğu Türkistan’dan geçerek Budizm’in anavatanı Hindistan’a seyahat eden ve beraberinde Budizm’e ait birçok orijinal eserle Çin’e geri dönen Budist bir rahip ve çevirmendir. 645’teki dönüşünden 664’teki ölümüne kadar kendini bu orijinal eserlerin çevirisine adamış ve çok sayıda Budist eseri Çinceye çevirmiştir.

Biyografinin ilk 5 bölümü, Xuanzang’ın Hindistan’dan dönüşüne, yani 645’e kadarki dönemi ele alır. 6-10. bölümler ise Xuanzang’ın hayatının 645-664 arasındaki dönemini kapsar. Eserin I. bölümü kayıptır. Bu bölümden günümüze ancak 14 satır kalmıştır (Semet 2002: 265-277). II. bölümden günümüze 24 yaprak ulaşmakla birlikte, her biri 27 satırdan oluşan bu yaprakların ancak son 5-8 satırı okunabilmektedir. Bu bölüme ait Berlin fragmanları P. Zieme (1990: 85-106), Pekin fragmanları ise M. Ölmez (2002: 199-242) tarafından yayımlanmıştır. Eserin III. bölümü M. Ölmez ve K. Röhrborn tarafından (2001), IV. bölümü A. Semet, M. Ölmez ve K. Röhrborn (2022), V. bölümü S. Dietz, M. Ölmez ve K. Röhrborn (2015), VII ve VIII. bölümler K. Röhrborn (1991, 1996), IX. bölüm H. Aydemir (2013), 10. bölüm A. Mirsultan (2010) tarafından yayımlanırken, VI. bölüm M. Ölmez tarafından hazırlanmaktadır. Xuanzang Biyografisi bölümlerinin tamamını kapsayan inceleme ve yayınlar bugün Klaus Röhrborn öncülüğünde Xuanzang Projesi çerçevesinde yürütülmektedir.

Xuanzang Biyografisi incelemeleri, Alman Türkolog ve Sinolog Annemarie von Gabain’in 1932’de Pekin’deki Çin Ulusal Kütüphanesi’nde bulunan 240 adet yazmayı tespit ederek onların yazı çevrimini yapmasıyla başlamıştır. Daha sonra bunu Gabain’in V. ve VII. bölümler üzerine yaptığı yayınlar izlemiştir (Gabain 1935, 1938). O zamandan bugüne kadar yukarıda adı geçen bölüm yazarları dışında eserin çeşitli bölümlerini çalışan araştırmacılardan başlıcaları şunlardır: A. T. Arlotto (1966), L. Yu. Tuguşeva (1974, 1980, 1991), S. Tezcan 1975, J. P. C. Toalster (1977), Sh. Geng ve H-J. Klimkeit (1986), P. Zieme (1990, 1991), K. Barat (1992, 2000).

Eski Uygurca Xuanzang Biyografisi’nin nüshaları bugün Pekin, St. Petersburg, Berlin ve Paris’te bulunmaktadır. Çince Xuanzang Biyografisi’nin az ya da çok kısaltılmış pek çok Çince değişkesi olduğundan (bk. Mayer 1992: 196-202), Eski Uygurca eserin hangi Çince değişkeden çevrildiği bugüne kadar tam olarak anlaşılamamıştır. Eksiksiz olduğu kabul edilen ve Xuanzang incelemelerinde temel alınan Taishō değişkesinin ya da bilinen öteki Çince San ben 三本, Gong ben 宮本 ve Jia ben 甲本 değişkelerinden herhangi birinin Eski Uygurca çeviriye doğrudan kaynaklık etmediğine işaret eden pek çok olgu vardır (bk. Aydemir 2022: 81-92). Pekin’deki büyük nüshanın bazı yazım özellikleri, bu nüshanın Moğol döneminde (13-14. yy.) istinsah edilmiş olabileceğine işaret etmektedir. Büyük nüsha dışında, Berlin Turfan Kolleksiyonu’nda X. bölüme ait iki (Kudara / Zieme 1984), III. bölüme ait bir (Zieme 1990: 80-85) ve yine X. bölüme ait iki fragman (Zieme 1990: 84, 2002: 212) ile V., VI. ve VIII. bölümlere ait kimi fragmanlar (Yakup 2003: 265) da bulunmuştur. Pekin’deki büyük nüshanın yazıldığı kâğıtların eni 20 cm, boyu 46 cm olup metin alanı 14 cm enindedir ve Hint Pothi kitabı biçimindedir. Bu nüsha, Wang ve Ji (1951) tarafından tıpkıbasım olarak yayımlanmıştır.

Çince orijinalinde olduğu gibi, Eski Uygurca metinde de çok özenli bir dil kullanılmıştır. Eser hem manzum hem de mensur özellikleri içeren bir üslupta yazılmıştır. Bu üslup eserde Eski Uygurca kavi (← Toharca kâvvi ← Sanskritçe kâvya ‘şiir, manzum eser’) sözcüğüyle ifade edilmektedir. Aslında Eski Hint kökenli olup Hint saray şairleri tarafından kullanılan ve kâvya olarak adlandırılan bu edebî üslubun Eski Uygurcaya Tohar Budizm’i üzerinden geçtiği anlaşılmaktadır. Kavi üslubu, Divan edebiyatındaki süslü nesir türüne benzetilebilir. Metne ritim ve ahenk katmak için anlam ve sözle ilgili sanatların bolca kullanıldığı bir metindir. Benzetme, devrik tümce, koşut tümce, ikileme türleri (karşıtlık, yineleme vb.), uyak, redif gibi anlam ve söz sanatlarıyla ilgili üslup özellikleri eserde sıklıkla görülmektedir. Eserin V. ve X. bölümlerindeki edebî özellikler, üslup ve söz sanatları P. Zieme (1991: 72-86), X. bölümdekiler A. Mirsultan (2010: 35-36) ve IX. bölümdekiler H. Aydemir (2013: 20-24) tarafından ana hatlarıyla çalışılmıştır. 


Eserden Örnekler

irkletim liuşa sayıg, suv yaltrıkı yaltrımışıg, yorıdım karlıg artıg, ėdizte ėdizig, temir kapıg tėmeklig yolug, isig köl erkeçlenür orukug (V. Bölüm, 2315-2320; Zieme 1991: 85)

‘Adımladım ezerek su parıltısı gibi ışıldayan kum çöllerini, aştım yüksekten de yüksek dağ geçitlerini, Demir Kapı denilen yolu, Issık Göl’ün çalkalandığı oruğu.’

yükünür men maitre arıgın kelmiş ayagka tegimlig köni tüz tuyuglıka kut kolu teginür men kamag tınlıg oglanı birle terkkiye üdün tapınu tegineyin tengrim sizing üdüngüzte yükünür men maitre arıgın kelmişning ergüsinte erdeçi iç kuvragınga küseyü tileyü teginür men bo etözümin tittükde olarnıng arasınta tugayın sėziksiz (Maitreya’ya övgü, X. Bölüm, 590-602; Zieme 1991: 75)

‘Secde ederim ben arınarak gelen Maitreya’ya1, ayağına yüz sürülecek gerçek ve tam aydınlanmışa. Niyaz ederim ben bütün insanlarla birlikte tez zamanda hizmet etmeyi Tanrım Sizin devrinizde2. Secde ederim ben arınarak gelen Maitreya’nın var olacak iç meclisine ikametgâhının3. Dilerim ben bu bedenimden olduğumda ırak onların arasında doğmayı mutlak.’ (1 Gelecekteki Buda’ya; 2 Yani Maitreya’nın, Budizm’i canlandırmak için dünyaya geleceği ileriki bir zamanda; 3 Maitreya’nın ikamet ettiği Tuşita adlı gökte.)

tükäl biltiler söki tözünlerniŋ ujik kuvratmaklıg tözin barça uktılar aşnukı bilgelerning ujik bitimeklig edremin (IX. Bölüm, 830-835)

Mükemmel öğrendiler kadim soylulardan (Çin) harflerini (kaligrafik) düzenleme esasını; Tam olarak anladılar eski bilgelerin (kaligrafik) yazı sanatını.’

Kaynakça

Arlotto, Anthony Thomas (1966). The Uighur text of Hsüan Tsang’s biography. Doktora Tezi. Cambridge/Mass.: Harvard University.

Aydemir, Hakan (2013). Die alttürkische Xuanzang-Biographie IX. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie von Gabain editiert, übersetzt und kommentiert. Band I-II. Xuanzangs Leben und Werk. 10. VdSUA. 34. Wiesbaden. Harrassowitz Verlag.

Aydemir, Hakan (2022). “Eski Türkçe Xuanzang Biyografisi’ne Kaynaklık Eden Çince Metin Üzerine Yeni Bilgiler.” Beşbalıklı Şingko Şeli Tutung Anısına Uluslararası Eski Uygurca Çalıştayı Bildirileri 4-6 Haziran 2021 / Papers of the International Workshop Old Uighur Studies in Memory of Şingko Şeli Tutung from Beşbalık: June 4-6. 2011 (hzl. Mustafa S. Kaçalin). Ankara: Türk Dil Kurumu, 81-92.

Barat, Kahar (1992). “The Uighur Xuanzang Biography Volume III.” Journal of Turkish Studies. Türklük Bilgisi Araştırmaları 16: 5-65.

Barat, Kahar (2000). The Uygur-Turkic Biography of the Seventh-Century Chinese Buddhist Pilgrim Xuanzang. Ninth and Tenth Chapters. Edited and Translated with a Commentary. Bloomington, Indiana. Indiana University Research Institute for Inner Asian Studies.

Dietz, Singlinde, Mehmet Ölmez, Klaus Röhrborn (2015). Die alttürkische Xuanzang-Biographie V. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie von Gabain editiert, übersetzt und kommentiert. Xuanzangs Leben und Werk. 11. VdSUA. 34. Wiesbaden. Harrassowitz Verlag.

Elmalı, Murat (2019). “Xuanzang Biyografisi Üzerine Farklı Bir Okuma ve Yorumlama Denemesi ‒ Göstergebilimsel Açıdan Xuanzang Biyografisi VI. Bölüm.” Unter dem Bodhi-Baum: Festschrift für Klaus Röhrborn anlässlich des 80. Geburtstags überreicht von Kollegen, Freunden und Schülern (hzl. Z. Özertural / G. Şilfeler). Göttingen, 83-105.

Gabain, Annemarie von (1935). Die uigurische Übersetzung der Biographie Hüen-tsangs. I. Bruchstücke des 5. Kapitels. (SPAW. Phil.-hist. Kl., 1935, 7). Berlin, 151-180.

Gabain, Annemarie von (1938). Briefe der uigurischen Hüen-tsang-Biographie. (SPAW. Phil.-hist. Kl., 1938, 29). Berlin, 371-415.

Geng, Shimin, Hans-Joachim Klimkeit (1966). “Die uigurische Xuanzang-Biographie. Ein Beitrag zum 7. Kapitel.” Zentralasatische Studien 19: 253-277.

Kudara, Kōgi, Peter Zieme (1984). Fragmente zweier unbekannter Handschriften der uigurischen Xuanzang-Biographie. Altorientalische Forschungen 11: 136-148.

Mayer, Alexander Leonhard (1992). Xuanzang, Übersetzer und Heiliger. Xuanzangs Leben und Werk. 1. VdSUA. 34. Wiesbaden. Harrassowitz Verlag.

Mirsultan, Aysima (2010). Die alttürkische Xuanzang-Biographie X. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie von Gabain editiert, übersetzt und kommentiert. Xuanzangs Leben und Werk. 9. VdSUA. 34. Wiesbaden. Harrassowitz Verlag.

Ölmez, Mehmet (2002). “Die alttürkische Xuanzang-Biographie II (Eski Uygurca Xuanzang Biyografisi, II).” Splitter aus der Gegend von Turfan. Festschrift für Peter Zieme (hzl. M. Ölmez, S. C. Raschmann). İstanbul–Berlin, 199-242.

Ölmez, Mehmet, Klaus Röhrborn (2001). Die alttürkische Xuanzang-Biographie III. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie von Gabain editiert, übersetzt und kommentiert. Xuanzangs Leben und Werk. 7. VdSUA. 34. Wiesbaden. Harrassowitz Verlag.

Röhrborn, Klaus (1991). Die alttürkische Xuanzang-Biographie VII. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie von Gabain editiert, übersetzt und kommentiert. Xuanzangs Leben und Werk. 3. VdSUA. 34. Wiesbaden. Harrassowitz Verlag.

Röhrborn, Klaus (1996). Die alttürkische Xuanzang-Biographie VIII. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie von Gabain editiert, übersetzt und kommentiert. Xuanzangs Leben und Werk. 5. VdSUA. 34. Wiesbaden. Harrassowitz Verlag.

Semet, Ablet (2002). "Ein Fragment des I. Kapitels der uigurischen Xuanzang-Biographie." Splitter aus der Gegend von Turfan. Festschrift für Peter Zieme (hzl. M. Ölmez, S. C. Raschmann). İstanbul–Berlin, 265-277.

Semet, Ablet (2005). Lexikalische Untersuchungen zur uigurischen Xuanzang-Biographie. Xuanzangs Leben und Werk. 8. VdSUA. 34. Wiesbaden. Harrassowitz Verlag.

Semet, Ablet, Mehmet Ölmez, Klaus Röhrborn (2022). Die alttürkische Xuanzang-Biographie IV. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie von Gabain editiert, übersetzt und kommentiert. Xuanzangs Leben und Werk. 12. VdSUA. 34. Wiesbaden. Harrassowitz Verlag.

Taishō = Hui Li 慧立, Yan Cong 彥悰 (1924-1932). Datang daciensi sanzang fashi zhuan 大唐大慈恩寺三藏法師傳. Taishō shinshu daizōkyō. Cilt 50, No. 2053. Tokyo.

Tezcan, Semih (1975). Eski Uygurca Hsüan tsang biyografisi. X. Bölüm. Doçentlik Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi.

Toalster, John Peter Claver (1977). Die uigurische Xuan-Zang-Biographie. 4. Kapitel mit Übersetzung und Kommentar. Doktora Tezi. Gießen: Justus-Liebig Universität.

Tuguşeva, Liliya Ju. (1974). “Uygurskaja versiya biografii Sjuan’-tszana (Fragmenti iz gl. X).” Pis’mennie Pamjatniki Vostoka 1971/74: 253-296.

Tuguşeva, Liliya Ju. (1980). Fragmentı uygurskoy versii biografii Syuan’-czana. Moskva.

Tuguşeva, Liliya Ju. (1991). Uygurskaya versiya biografii Syuan’-tszana. Fragmentı iz Lenin-gradskogo rukopisnogo sobraniya Instituta vostokovedeniya AN SSSR. Moskva.

Yakup, Abdurishid (2003). “On the newly unearthed Uyghur Buddhist texts from the northern grottoes of Dunhuang.” Indien und Zentralasien. Sprach- und Kulturkontakt. Vorträge des Göttinger Symposions vom 7. – 10. Mai 2001 (hzl. S. Bretfeld, J. Wilkens). VdSUA. 61. Wiesbaden. 259-276.

Wang, Zhongmin 王重民, Ji Xianlin 季羨林 (1951). Huihuwen Pusa Datang Sanzang Fashi Zhuan 回鶻文菩薩大唐三藏法師傳. Beijing.

Zieme, Peter (1990). "Xuanzangs Biographie und das Xiyuji in alttürkischer Überlieferung." Buddhistische Erzählliteratur und Hagiographie in türkischer Überlieferung (hzl. J. P. Laut, K. Röhrborn). VdSUA 27. Wiesbaden, 75-107. 17 Tafeln.

Zieme, Peter (1991). Die Stabreimtexte der Uiguren von Turfan und Dunhuang.Studien zur alttürkischen Dichtung. Bibliotheca Orientalis Hungarica. 33. Budapest. Akadémiai Kiadó.

Zieme, Peter (2002). "Annemarie von Gabain und die Turfan-Turkologie: Gedanken zu ihrem hundertsten Geburtstag". Berichte und Abhandlungen / Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften (vormals Preußische Akademie der Wissenschaften). 9: 203-223.

Atıf Bilgileri

Aydemir, Hakan. "XUANZANG BİYOGRAFİSİ". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/xuanzang-biyografisi-tees-1668. [Erişim Tarihi: 24 Kasım 2024].

Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 SADDHARMAPUNDARÎKA SÛTRA ŞERHİ ? Dr. kenan azılı
 Görüntüle
2 NÎLAKANTHAKA SÛTRA Şingko Şeli Tutung Dr. kenan azılı
 Görüntüle
3 ALTUN YARUK Şıñko Şeli Tutuñ Prof. Dr. Ceval Kaya
 Görüntüle
4 SEKİZ YÜKMEK YARUK / Fo shuo tian di ba yang shen zhou jing ŞİNGKO ŞELİ TUTUNG Hüseyin Yıldız
 Görüntüle
5 TÂRÂ-EKAVİMŞATİSTOTRA Kalım Keyşi Dr. nurdan besli
 Görüntüle