Beşir Fuad’ın kaleme aldığı biyografi türündeki eser. Türk edebiyatının ilk “tenkitli biyografi”lerinden sayılan eser, on dokuzuncu asır romantik Fransız tenkidini her cihetiyle Türk edebiyatına getirmesi açısından önemlidir. Victor Hugo, Orhan Okay’a göre İkinci Meşrutiyet’e kadar olan yarım yüzyıllık edebiyat döneminin en ciddi tenkit kitabıdır. Eser, Victor Hugo’nun hayatının yanı sıra romantizm ve realizme dair tenkit ve açıklamaları yönüyle önem taşır. İnci Enginün bu metnin Türk edebiyatında pozitivist tenkidin ilk örneklerinden biri olduğunu kaydeder. Eser, Türk tenkit tarihinde romantizm karşısında realizmin müdafaasına; hayaliyyûn-hakikiyyûn tartışmasına yol açmıştır. Bilge Ercilasun, bu eserde Beşir Fuad’ın devrini aşan hükümlerinin ve yorumlarının bulunduğunu, tarihî bilgi açısından önemli hususlara değindiği, ayrıca edebî ve felsefi inançlarını göstermesi nedeniyle dikkate değer olduğunu ifade eder. Ahmet Hamdi Tanpınar ise Beşir Fuad’ın bu eserde daha ziyade romantizme hücum ettiğini vurgular. Victor Hugo vasıtasıyla Muallim Naci ile Beşir Fuad arasında mektuplaşmalar başlar. Gazetede yayımlanan mektuplar Beşir Fuad’ın intiharından sonra İntikad adı ile neşredilir.

“Mukaddime”, “Hâtime” ve on dört fasıldan oluşan eserde Victor Hugo’nun aile, sanat, siyaset hayatı ele alınır. Her bölümün girişinde “Hulâsa” alt başlığı ile içerik özeti verilir. Eserin kaleme alınış nedeninin açıklandığı “Mukaddime” bölümünde yazar, Victor Hugo'dan hareketle geleneğin reddi ve yeniliğin kabulü üzerinde durur. Victor Hugo’nun sekseninci yaş gününden bir kesit sunarak geleneğe bağlı kişi veya toplumların teceddüdün düşmanı olsalar da bir gün mutlaka yeniliğin savunucusu deha sahibi kişilere ve hakikati yansıtan fikirlere haklarını teslim edeceklerini belirtir. Beşir Fuad’ın “Avrupa şuarâsının kutbu” olarak nitelediği Victor Hugo’nun Fransızlar nazarındaki saygınlığı, seksen yaşına girdiği 1882 yılında  birbirlerinin hasmı olan farklı görüşlerdeki fırkaların; soylu, edip, âlim ve devlet erkânından ileri gelenlerin  yazarın huzurunda bir araya gelmesini sağlayacak kadar nüfuzlu bir kimliğe sahip oluşuyla vurgulanır. Yarım asır önceki Fransız gazetelerinde eserleri tenkit edilen; hakkında edebiyatı öldürdüğü, toplumu ahlâksızlığa sürüklediği, zararlı fikirlere sahip olduğu yönünde eleştiriler yapılan Victor Hugo, yarım asır sonra aynı toplum nazarında oldukça saygın bir yer kazanmıştır. Cemiyetin yazara ve eserlerine bakış açısındaki değişimin nedeninin “fıtrat-ı beşer”de aranması gerektiğini vurgulayan Beşir Fuad’a göre Victor Hugo bir yenilikçidir ve insan fıtratı daima teceddüdün düşmanıdır. Victor Hugo’nun zamanında Fransız edipleri fikir, ifade, his ve tüm yönelişlerinde Yunan ve Roma şairlerini taklit etmekle yetinip geleneğin dışına çıkmayı kabul etmemişlerdir. Okurların beklentisi de yine geleneğin devamını eserlerde görebilmektir. Fen ve edebiyat bilimlerinde gelenek karşısında yeniliğin kabul edilmesinin zorluğunu açıklayan yazar, tercüme-i hâlini kaleme aldığı Victor Hugo’nun hayatının “bir fikr-i selimin bevâtıl üzerine galebe edebilmesi için geçtiği edvâr-ı muhtelifenin tarihini” yansıttığını belirtir. Muharrir, hayaliyyûn mesleği karşısında hakikiyyûn cephesinde bulunduğu hâlde, romantizmi savunan yazarlardan kimsenin Victor Hugo’nun Türkçe tercüme-i hâlini kaleme almamasını bir eksiklik olarak görür ve eserini, dehasını yücelttiği Hugo’nun hayatının meçhul kalmasını istemediği için kaleme aldığını bildirir.

“Birinci Fasıl”da, Joseph-Léopold-Sigisbert Hugo’nun mesleki görevleri ve Sophie Hugo ile evliliği, Victor Hugo’nun hayatının ilk on yılı; dünyaya gelişi, çocukluk süreci, eğitim ve aile hayatı, ilk aşkı ele alınır. Beşir Fuad, Madam Hugo’nun çocuklarına beşerî ilimlerin yanı sıra bedenî ve ruhsal gelişim eğitimi de verdiğini kaydeder. Annesinin sevkiyle bahçıvanlık öğrenen Victor Hugo’nun doğa sevgisi çocukluğundan kalma bir zevktir. Henüz on yaşındayken şiir yazmaya çalışan Victor Hugo’nun o zamandan kalma on adet şiir defteri bulunmuştur. “İkinci Fasıl” Victor Hugo’nun on beş-yirmi yaş arasındaki ilk gençlik yıllarını kapsar. Beşir Fuad, Hugo’nun ilk kalem tecrübelerini ele alır. Hugo, mektepte dizinden ağır yaralandığı için bir müddet ulûm-ı riyâziyeden uzaklaşıp şiirle meşgul olur. Beşir Fuad, şairin riyâziye ilmini terk etmesini tenkit eder; ona göre eğer şair bu ilme devam etmiş olsaydı doğru muhakeme yeteneği kazanacak ve hayallere fazlasıyla kapılmayıp bazı eserlerinde görülen boş fikirlere de yer vermemiş olacaktır. Yine de şair, riyâziye ilminde yetkin değilse de ona vakıf olduğu için Beşir Fuad’ın nazarında “şuarânın Newton’u” mertebesindedir. Şairin ilk denemeleri değerlendiren muharrir, bunların valide muhabbeti ve fikrî terbiyesine bağlı olarak kaleme alındıklarını belirtir. Zamanının çoğunu edebiyatla ilgilenerek geçiren şair, edipler çevresinde sayılan, ilgi gösterilen ve tenkit edilen bir konuma ulaşır. Tabiatı nedeniyle tarizlerden dolayı müteessir olsa da metanetini korur. “Üçüncü Fasıl”da yazarın şöhreti ve eserlerinin Fransız toplumundaki akisleri ele alınır. Eserleri Onsekizinci Louis’in takdir ve beğenisini kazanan Hugo, geleneğin dışında bir eser olan Han d’Islande adlı romanını tamamlasa da tecrübe ve zaman kısıtlılığı nedeniyle yetkin bir eser meydana getirememiştir. Beşir Fuad, eserin birtakım mübalağa ve hayallerle örülü olsa da yazarının düşüncesinin genişliğini göstermesi açısından önemli olduğunu vurgular. Eser, geleneğin sürdürücüleri tarafından şiddetle tenkit edilirken edebiyatta şöhret sahibi bazı kişilerin ise takdir ve övgüsünü kazanır. Odes et Ballades’ın 1826 yılında yeniden tab’ olunması vesilesiyle bu esere yazdığı mukaddimede “edebiyatın kayd ü bend altına alınamayacağı” görüşünü bildiren Victor Hugo, klasik edebiyatı benimseyen Fransız edipleri tarafından şiddetle tenkit edildiği sırada politik görüşü nedeniyle Bourbon hanedanının da nefretini kazanır.

“Dördüncü Fasıl”da Hugo’nun sanatı ve toplumun romantizme yönelik tenkitleri üzerinde durulur. Romantikler ile klasik sanat taraftarları arasında saflaşmalar ve büyük münakaşalar olur. Bu sırada Victor Hugo kaleme alacağı ilk piyes olan Cromwell’in ön sözünü hazırlar. Bu mukaddime 1872 yılının Fransa'sında geleneksel tiyatro kurallarına bağlı sanatkârlar arasında yankı uyandırır. Eser sahnelenmese de yeni tarzın temellerini ve kurallarını yansıtması bakımından önemlidir. “Beşinci Fasıl”da Victor Hugo’nun 1843 yılına kadar kaleme aldığı piyeslerin konuları, sahnelendikten sonra başarılı olup olmadıkları ele alınır. Uzun bir süre ara verdikten sonra 1882 yılında ve sonrasında yazdığı eserler belirtilir. Üçüncü Napoléon zamanında Victor Hugo neyf olunduğunda oyunları da yasaklanmış, daha sonra bu yasak kalktığında yine oyunları halk tarafından rağbet görmüştür. “Altıncı Fasıl”da Victor Hugo’nun 1829-1848 yılları arasında kaleme aldığı şiirler, idam cezası hakkındaki düşüncelerini yansıtan Le Dernier Jour d’un Condamné (Bir İdam Mahkumunun Son Günü) adlı eseri üzerinde durulur. Beşir Fuad Victor Hugo’nun tiyatro ve romandan ziyade şiir sanatında güçlü, şöhretli bir şair olduğunu vurgular. Kendisi şiirle münasebeti olmadığı için Hugo’nun şairliği hakkında söz söylemenin uygun olmadığını düşünerek onun şiir türündeki eserlerinin tarihlerini verip tesirlerini bildirmekle yetinir. “Yedinci Fasıl”da yazarın 1831-1848 yılları arasındaki edebi ve siyasi hayatı ele alınır. Notre-Dame de Paris’in bile tek başına yazarın şöhreti için yeterli olacağını vurgulayan Beşir Fuad, eserin toplumda uyandırdığı aksin büyüklüğünü, kısa bir sürede sekiz defa tab’ olunduğunu vurgular.

“Sekizinci Fasıl”, “Dokuzuncu Fasıl” ve “Onuncu Fasıl”da Hugo’nun siyasi hayatı, sürgünleri, aile fertlerinin ölümleri, Les Misérables (Sefiller) romanının ve diğer eserlerinin yazılışı, Sefiller’in Avrupa’da ve Osmanlı Devleti’ndeki akisleri, yazarın resim sanatındaki mahareti, felsefi yönelimi ele alınır. Beşir Fuad, Victor Hugo’nun felsefi yönelimini “tarîk-i maddiyûnun zıddı olan, hikmet-i ruhâniye” şeklinde tanımlar. “On Birinci Fasıl”da sanatta realizm ve romantizm münakaşaları ele alınır. Diderot, Sthendal, Balzac ve realizmin temelleri; Emile Zola ve nazariyesi, tecrübenin romana tatbiki, Zola’nın eserlerinin rağbet görmesi, romantizm ve realizm münakaşaları, Hugo’nun realistlere tarizi gibi hususlar üzerinde durulur. On sekizinci asırda fen ilerlemiş ve edebiyatı da etkilemiştir. D’Alembert ve Diderot edebiyatı ıslah etme yoluna gidip gerçekçi eserler kaleme alarak Avrupa’da realizmin yayılmasını sağmışlardır. Sthendal ve Balzac’ın sanatları realizmin örnekleri ile doluyken romantizmin hâkimiyetinde bu eserler layıkıyla takdir edilmemiştir. Beşir Fuad’a göre söz konusu muharrirlerden sonra gelen Emile Zola hakikiyyûn mesleğini edebiyata getirenlerin başı sayılabilir. Zola’nın mesleğinin temellerini Claude Bernard’ın hakikate bakışına olan tesiri ile açıklar. Romantik edebiyat taraftarları ise realizm taraftarlarını edebiyat ve ahlâka zarar vermekle suçlarlar. “On İkinci Fasıl”da Zola’nın eserleri, Ruy Blas’in, Hernani’nin; roman türünün ve romantik yazarların roman yazma teknikleri ele alınır ve Victor Hugo’nun şiirleri tenkit edilir. “On Üçüncü Fasıl”da romantik ve realistler hakkında değerlendirme yapılır. Güzellik kavramı üzerinde durulur; güzellik hususundaki ihtilaflara, tartışmalara yer verilir. Realizmin romantizme üstünlüğü açıklanır. “On Dördüncü Fasıl”da ise Victor Hugo’nun hastalığı, ölümü, cenaze merasimi, vasiyeti ve ölümünün edebiyat çevresi üzerindeki etkileri anlatılır. “Hâtime” bölümünde ise Beşir Fuad, yazarın tercüme-i hâlini ele alırken ileri sürdüğü tüm fikirlerin doğruluğunu iddia etmediğini Victor Hugo’nun da hatadan uzak, kusursuz bir yazar olmadığını vurgular. Eserine gelecek eleştirilerin mantıklı deliller ile yöneltilmesini ister. Eserinde fasih bir surette meramını ifade edemediğini ifade ederek dildeki aksaklıklara da tenkit yöneltir.

İki yüz elli beş sayfadan oluşan eser, 1302/1885 yılında Mihran Matbaası’nda basılmış, 1999 yılında Handan İnci tarafından yeni Türk harflerine aktarılıp çeşitli yazılar ve tartışmalarla birlikte derlenerek Şiir ve Hakikat adıyla yayımlanmıştır. Eserin bir nüshası, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı'nda K.02754/02 demirbaş numarasıyla kayıtlıdır. 

Yazarın biyografisi için bk. “Beşir Fuat”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/besir-fuat