Hâfız Hüseyin Ayvansarâyî’nin vefeyât türünde kaleme aldığı iki eserden biri. Sadece ölüm tarihi ve medfen bilgilerini içeren daha basit örnekleri bulunmakla birlikte genel olarak vefeyâtnâmeler ele aldıkları şahısların kısa hâl tercümelerini aktaran; onların hangi tarihte, nerede ve ne sebeple öldüklerini, nereye gömüldüklerini bir metot dâhilinde bildiren biyografik eserlerdir.

Vefeyât-ı Selâtîn ve Meşâhir-i Ricâl isimli birinci vefeyâtında Osmanlı sultanlarını ve devlet adamlarını ele alan Hâfız Hüseyin, bu türde telif ettiği ikinci eseri olan Vefeyât-ı Ayvansarâyî’yi ise tasavvuf ve ilim erbabıyla şairlere tahsis etmiştir. Bununla birlikte III. Mehmed (ö. 1012/1603), I. Ahmed (ö. 1026/1617), II. Mustafa (ö. 1115/1703) ve III. Ahmed (ö. 1149/1736) gibi Osmanlı sultanlarının ölüm tarihleri ile merkadlerini zikrederek şiirlerinden örnekler aktarmıştır.

Hâfız Hüseyin Ayvansarâyî tarafından özel bir ad verilmeyen bu vefeyât, kütüphane kayıtlarında ve mevcut yazmalarda Tercümetü'l-Meşâyih, Tezkîre-i Ayvansarâyî, Tezkîre-i Meşâyih gibi değişik adlarla anılmıştır (Kut 2000: 152). İsimlendirmedeki bu tutarsızlık aslında iki farklı eser olan Vefeyât-ı Selâtîn ve Meşâhîr-i Ricâl ile bu ikinci Vefeyât'ın metot ve tür bakımından gösterdikleri benzerlikten dolayı zaman zaman aynı eser zannedilmesine neden olmuştur. Eser üzerine yapılan çalışmalarda Vefeyât-ı Meşâyih, Vefeyât-ı Ayvansarâyî ve Tezkire-i Ayvansarâyî olarak adlandırılan (Kut 2000: 151; Kut 2003: 54; Kütük 2012; Ekinci 2013) bu vefeyâtta meşayih haricinde sultanların, ilim adamlarının ve şairlerin de bulunmasını; eserin tezkireden ziyade vefeyât karakteri taşımasını dikkate alarak Vefeyât-ı Ayvansarâyî şeklinde isimlendirilmesi daha uygun görünmektedir. 

Müellifin bu ikinci vefeyâtı kaleme almaya ne zaman başladığı, hangi tarihte tamamladığı hatta tamamlayıp tamamlayamadığı kesin olarak bilinmemektedir. Bununla beraber Vefeyât’ta kayıtlı en geç ölüm tarihi 1199/1784-85 ile Şeyh Seyyid Feyzullâh Efendi'ye ait olduğuna göre eserin mevcut hâlini bu tarihte veya biraz daha sonra aldığını söylemek mümkündür. Ayvansarâyî sebeb-i telif olarak değerlendirebilecek giriş kısmında Vefeyât'ı yazma nedenini, eserleri herkes tarafından bilinen, ilim ve maarifle adlarını ihya eden din büyüklerinin hayatlarına, gömüldükleri yerlere veya makamlarına dair bilgileri elden geldiğince bir araya toplamak suretiyle onların ruhaniyetlerine sığınıp şefaatlerine nail olmak şeklinde ifade etmektedir (Kütük 2012: 81).

Vefeyât-ı Ayvansarâyî’de 294 şahıs kayıtlıdır. Ancak bunlardan Şeyh Mehemmed İlmî Efendi (ö. 1130-1717-18), Neylî Ahmed Efendi (ö. 1161/1748) ile Şeyh Hasan Feyzî Efendi (ö. 1102/1691) mükerreren yazılmıştır. Hâl böyle olunca kayıtlı madde başı şahıs sayısı 291'e inmektedir. Bu tekrarlar bir müstensih hatası olmayıp doğrudan Ayvansarâyî'nin zühulü eseridir. 

Vefeyât-ı Ayvansarâyî'de anlatılan meşayihin, ulemanın ve şuaranın önce künyesi kaydedilmiş, kısa biyografileri yazılıp eserleri sayılmış, daha sonra bunların ölüm tarihleri ebced hesabıyla düşürülmüş tarihler vasıtasıyla verilmiş, bu kişilerin nerede gömülü olduklarına temas edilerek şiirlerinden örnekler sunulmuştur. Müellifin biyografik bilgiyi veriş tarzı eser boyunca hemen hemen hiç değişmemektedir. Eserde şahısların sıralanması hususunda herhangi bir sistem mevcut değildir. Şahıslar elif-bâ sırasına uygun olarak isimlerine veya mahlaslarına göre sıralanmadıkları gibi, ölüm tarihlerine göre kronolojik olarak da tasnif edilmemiştir. Vefeyât'ın Yunus Emre (ö. 720/1320-1321) ve Hacı Bayram-ı Velî (ö. 833/1429) ile başlaması müellifin hiç değilse başlangıçta böyle bir arzu taşıdığını düşündürmektedir. Bu keyfîlik eserin son hâlini almadığı düşüncesini teyit edecek mahiyettedir. Vefeyât'ta isimlerin birbirini takibinde korunan yegâne düzen aynı aileden gelen şahısların baba, oğul sırasına göre yazılmasıdır. Ayvansarâyî'nin Vefeyât'ında en erken ölüm tarihi 576/1180 ile Feridüddin-i Attâr'a, en geç ölüm tarihi ise 1199/1784-85 ile Şeyh Seyyid Feyzullâh Efendi'ye aittir. Bu kadar geniş bir zaman diliminde yaşamış kimselerin hayatlarını kısaca nakletmeye, ölüm tarihlerini ebced ibareleriyle vermeye ve kabirlerinin yerini bildirmeye çalışan müellif, kaynak olarak kullandığı belli başlı eserleri de bildirmiştir.

Hepsi Türkiye kütüphanelerinde olmak üzere Vefeyât-ı Ayvansarâyî'nin dört yazma nüshası tespit edilebilmiştir: İstanbul Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi 1107, Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi 1375, Süleymaniye Kütüphanesi Uşşakî Tekkesi 365/1, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi TY. 2464. Eser,  Ramazan Ekinci tarafından yüksek lisans tezi olarak hazırlanmış (2011) ve daha sonra bu tez gözden geçirilerek 2012 ve 2013’te kitap, 2017’de ise e-kitap olarak yayımlanmıştır. Vefeyât-ı Ayvansarâyî, Rıfat Kütük tarafından da ayrıca yayımlanmıştır (2012).

Müellifin biyografisi için bk. "Ayvansarâyî, Hâfız Hüseyin". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ayvansarayi-hafiz-huseyin