Hüdâyî’nin Üftâde’ye intisâbı anından (984/1576), hilâfetine kadar (987/1579) geçen üç yıllık zaman zarfında yaşadığı hadiselerden, meydana gelen vâkıalardan, gördüğü rü’yâlardan bahseden ve şeyhinden dinlediği ilâhî hakikatler ve tarîkat sırlarına dâir konuşmaları ihtivâ eden bir eseri. Eserin tam adı: Kelimât âliye gâliye ani’t-tibri’l-meskûk câriye beyne Hadreti’ş-Şeyh ve beyne hâza’l-fakîr fî esnâi’s-sülûk şeklindedir. Bu isim, eserin muhtevâsını açıkça ortaya koymaktadır: Sülûk sırasında şeyh Üftâde hazretleriyle Hüdâyî arasında cereyan eden “sikkeli altın” mesabesindeki yüksek değerli kelimler.

Hüdâyî, Üftâde’ye intisâb ettiği 1 Zilkade 984/20 Ocak 1577 Cumartesi gününden itibaren şeyhi Üftâde ile olan görüşmelerini bir rûznâme/günlük gibi kaydetmiş, üç yıl boyunca süren seyr u sülûkü sırasında notlar tutmuştur. 9 Şevval 987/29 Kasım 1579 Cuma günü tamamlanan yazım işi ile 3 ciltlik Arapça bir eser ortaya çıkmıştır. Eserin yazımı sırasında ay, gün ve yıl olarak tarihlerin yazılmış olması esere tam bir günlük özelliği kazandırmıştır. İyi bir medrese eğitimi gördükten sonra bir müddet kadılık ve müderrislik yapan Hüdâyî’nin ilmi birikimi, mesleki tecrübesi ve tasavvufa olan yakınlığı onu, şeyhinden duyduklarını özenle kaydetmeye sevk etmiştir. Üftâde’nin, sülûkünün başlangıç döneminde müridini zikre, riyâzete ve ibadet ve taate yönlendirdiği anlaşılmaktadır. İlerleyen zamanlarda ise aralarındaki konuşmalar mülk, melekût, arş, on sekiz bin âlem, keşf, keramet, makam, hâl, fenâ, bakâ, sekr, sahv, vuslat, tecelli, aşk, muhabbet, tevhid, müşâhede ve vahdet-i vücûd gibi irfânî konulara yönelmiştir. Yer yer Bâyezi-i Bistâmî, Hallac-ı Mansûr, Cüneyd-i Bağdadî, Abdülkadir Geylanî, İbn Arabî, Mevlânâ Celâleddîn Rûmî ve Sadreddîn Konevî gibi sûfîlerin düşüncelerine yer vererek vahdet ve kesret konuları anlatılmıştır. Hüdâyî’nin medreseli olmasının tabiî bir sonucu olarak tefsir, hadis, fıkıh ve siyer gibi ilimlerden de bahsedildiği görülmektedir.

Bu eser tasavvufî açıdan olduğu kadar zamanın şahıs ve hâdiselerinden bahsetmesi sebebiyle târihî bakımdan da önem taşımaktadır. Bilhassa Hüdâyî’nin o zamana kadar gördüğü, bildiği, tanığı insanlara; kendisinin doğduğu Koçhisar, büyüdüğü Sivirihisar gibi memleketi, aile fertleri ve hocalarına dair verdiği bilgiler açısından önemlidir. Ayrıca Celvetiyye tarîkatinin Üftâde tarafından Hüdâyî’ye anlatılan temel özellikleriyle ilgili bilgilere rastlamak da mümkündür. Bu açıdan bakıldığında Vâkıât, şeyh ve yetiştirdiği en değerli halifesinin ortaklaşa telifi gibi kabul edilebilir. Bu yönüyle de Vâkıât, Celvetiyye’nin ilk yazılı kaynağı olarak değerlendirilebilir.

Hüdâyî’nin Vakıât adı verilen bu günlüklerinin en ağırlıklı konusu ise rü’yâlardır. Hüdâyî gördüğü rü’yâları şeyhine anlatmakta; onun yorumlamasını istemektedir. Üftâde ise şeyhi Hızır Dede’den rü’yâ ta’bîrinin sırlarını öğrendiğinden, Hüdâyî’nin rü’yâlarını liyâkatla ta’bîr ederek ona bu ilmi öğretmiştir. Hüdâyî’nin bil-âhare sultânların ve müntesiplerinin rü’yâlarını liyâkatla ta’bîr etmesi her halde bu ilmi bu devrede şeyhinden iyi düzeyde öğrenmiş olmasından kaynaklanmaktadır. Vâkıât’ta rü’yâların yanı sıra misal âleminden akseden hakikatlerin muhtelif şekil ve suretlerde görülmesi demek olan temessüllere de yer verilmektedir. Rü’yâ uykudayken görüldüğü hâlde temessül uyanık ya da uyku ile uyanıklık arasında görülmektedir. Rü’yâ da temessül de yoruma ihtiyaç duyar. Vâkıât’ta konuların anlatım ve yorumları sırasında ayet, hadis, ashab ve veli menkıbeleri dışında Yunus, Nesimî, Eşrefoğlu, Rûşenî gibi tekke şairlerin şiirlerine; Mevlânâ, Şeyh Sâdî gibi sûfî şairlerin Farsça beyitlerine yer verildiği de görülmektedir. Vâkıât’ın tasavvufî hâl ve makamlarını anlatırken izlediği yöntem, hâl ve makamları bunlara uygun peygamber, sahabe ve evliyâ menkıbeleriyle zenginleştirmesidir. Vâkıât’ta yer yer vahdet-i vücûd telâkkîlerini terennüm eden şeyhinin divanından naklettiği Türkçe şiirlere de rastlanmaktadır:

Gel berû ey gönlümün şehrini bünyâd eyleyen

On sekiz bin âlemi emrine münkâd eyleyen

Kurbetinden devridüp bu illere salan beni

Gönlümü yağmalayıp aklım alıp mecnûn eden

Varlığım dağlarını kesmekte Ferhâd eyleyen

(Vâkıât, H. Selimağa – Hüdâyî 249 vr. I/7a)

Vâkıât’ın en eski nüshası Hacı Selim Ağa Hüdâyî 250’de kayıtlı bulunmaktadır. Üzerindeki kayıtta müellif hattı olduğu belirtilen bu nüsha noktasız ta’lik kırması hat ile yazılmış, iki cilttir. Ancak diğer nüshalardan yapılan karşılaştırmalarda eserin 3 cilt olduğu ve müellif hattı olan bu nüshanın bir cildinin kaybolduğu anlaşılmaktadır. Türkiye Yazma Eserler Kurumu son olarak Vâkıât’ı nüsha karşılaştırmalarıyla tahkikli olarak 3 cilt halinde yayına hazırlanmış olup Türkçe tercümeleri ise devam etmektedir. Arapça 3 ciltten birincisi 986, ikincisi 820, üçüncüsü 822 sayfadır.

Nüshaları

Hacı Selim Ağa Hüdayi 249, Hacı Selim Ağa 574; Bâyezîd Veliyyüddîn Efendi 1857-1860; Süleymaniye Düğümlü Baba 372; Süleymaniye Es’ad Efendi 1792-1793; Süleymaniye Haled Efendi 323; Süleymaniye Hekimoğlu Ali Paşa 516; Süleymaniye Lala İsmail 235; Süleymaniye Mihrişah Sultan 188; Süleymaniye Reşid Efendi 400, 493; Süleymaniye Şehit Ali Paşa 1450-1451; Süleymaniye Âtıf Efendi 1518; Bursa İnebey Yazma Eser Ktp. Câmii Kebîr (Ulu Cami) 1753; Topkapı Hazine Kitaplığı 239; Kastamonu Yazma Eser Ktp. KHK 3677/06.

Vâkıât, Mehmed Muızzuddîn Celvetî tarafından seçme bölümler halinde Hüdâyî’nin vefatının hemen ardından kısmen tercüme edilmiştir. Bu tercüme Zehra Gökmen Çakır tarafından “Hüdayi’nin Vakıat-ı Üftade Tercümesi” adıyla yayınlanmıştır (Eflatun Kitap, 2021).

Tercüme Nüshalar

Süleymaniye Düğümlü Baba 372; Süleymaniye Es’ad Efendi 1463; Süleymaniye Hacı Mahmud Efendi 3119; Süleymaniye Hâşim Paşa 16; Süleymaniye İbrahim Efendi 412/516; Süleymaniye Lâleli 1593/8; Süleymaniye Mihrişah Sultan 188, 253/6; Süleymaniye Pertev Paşa 417/1, 619; Süleymaniye Şâzelî 159/4; Süleymaniye Yazma Bağışlar 3376/3; Millet Ktp. Ali Emîrî 1336/2; Hacı Selim Ağa Hüdâyî 483; Bâyezid Veliyyüddîn Efendi 1793

Müellifin biyografisi için bk. “Hüdâyî, Azîz Mahmûd”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hudayi-aziz-mahmud