Türk edebiyatında yazılmış ilk noktalama işaretleri ve basım tekniği kitabı. Türk edebiyatında noktalama işaretleri ve matbaa üzerine ilk düşünmeler, arayışlar ve uygulamalar, bilindiği gibi Tanzimat Dönemi’nde başlar. Bu konuların edebiyat düzlemindeki ilk uygulayıcılarından biri, hiç kuşkusuz İbrahim Şinasi Efendi’dir. O, basım işiyle birlikte bilhassa noktalama işaretleri üzerinde durmuş ve bir “fikrin”, “meramın” açık ve tereddüde yol açmayacak şekilde okura ulaşması için lüzumlu olan noktalama işaretlerini eserlerinde uygulamıştır. Ancak bu uygulamaların daha standart ve sistematik hâl alması, sonraki yazarların gayretiyle mümkün olmuştur. Başka yazarlarla birlikte bu gayreti gösterenlerden biri de hiç kuşkusuz yenilikçi ve lüzumlu olanın uygulayıcısı Şemsettin Sami’dir. Bizzat çıkardığı veya yazarlığını yaptığı Sabah, Tercüman-ı Şark, Aile, Hafta gibi pek çok dergi ve gazete ile sayısız eserlerinde noktalama işaretlerine ve kompozisyon fikrine azami hassasiyet gösteren, yanı sıra yayın işiyle de yakından ilgilenen Ş. Sami, tüm bunları Mihran Matbaası’nın Cep Kütüphanesi serisinin 32. kitabı olan Usul-i Tenkît ve Tertîb adlı eserinde kaleme alır ve konu ile ilgili olanların istifadesine sunar. Usul-i Tenkît ve Tertîb “Türkçede noktalama işaret ve kaidelerini ilk tespit eden kitap olmak sıfatını taşır.” (Akün 1991: XIII). Ayrıca bu kitap, basım ilmi ve teknikleri üzerinde de ilk kez son derece derli toplu bilgiler sunar. Ş. Sami, aslında bu konuları sadece bu kitabında değil, pek çok yazısında da gündemine alır ve bu yolla hem Türk okurunu bilgilendirir hem de işin standartlaşmasına katkı sunar. Onun muhtelif dergi ve gazetelerde çıkan “Kitabet - İnşa”, “Okuyup Yazmak”, “İmlamız”, “Tıbaat ve Hattımız” gibi yazıları, bu hususu açıkça teyit eder.

Noktalama işaretleri ve basım teknikleri üzerine kaleme alınan Usul-i Tenkît ve Tertîb’in başında birkaç paragraflık küçük bir “Mukaddime” yer almaktadır. Bu “Mukaddime”de Ş. Sami, ilk bakışta ilgisizmiş gibi görünen noktalama işaretleri ile “tertib”in neden birlikte ele alındığını izah eder. Ona göre bunun sebebi, ‘özel işaret ve alametlerden çoğunun ibarenin tertip ve tanzimine’ bağlı olmasıdır. Bununla birlikte basım tekniklerinin medeniyetin icat ve kabul ettiği yeni gelişmelerden olduğu hâlde yabancı dile sahip olmayan memleket insanının bunlardan habersiz bulunmasıdır. Bu itibarla Ş. Sami, bunların birlikte ele alınmasının uygun olacağını düşündüğünü söyler. Ayrıca söz konusu işaretlerin, aslında sadece matbaa ile sınırlı olmadığını, bunlara el yazıları ile her nevi evrak ve yazışmalarda da riayet ve dikkat olunması gerektiğini, ancak ‘resmî ve hususi yazışmalarda’ şimdilik sözünün geçmeyeceğini ve bu yüzden de bahsi sadece basım işiyle sınırlandıracağını ama bunların zamanla o alanlara da “numune-i imtisal” olacağını ümit ettiğini ifade eder.

Usul-i Tenkît ve Tertîb, iki kısımdan oluşmaktadır. “Mukaddime”den sonra karşımıza çıkan “Faslı Evvel”, kitabın ilk kısmını oluşturur. Bu kısmın altında on sekiz başlık yer almaktadır. Bunlar “Usul-i Tenkît” (s.12), “Usul-i Tenkîtin Tarihi” (s. 13-18), “Usul-i Tenkîtin Bizim Hatta Tatbiki” (s. 19-21), “Alamat-ı Tenkîtiyenin Taksimi ve Her Birinin Suret ve Mahall-i İstimali” (s. 22-23), “Fasıla” (s. 24-38), “Müfreze” (s. 39-41), “Katıa” (s. 42-43), “Şariha” (s. 44-46), “Rabıta” (s. 47-48), “Farika” (s. 49-54), “Muterize” (s. 55-56), “Tefrikiye” (s. 57), “Mümeyyize” (58-63), “İstifhamiyye” (s. 64-67), “Taaccübiyye” (68-71), “Nikât-i Takdiriyye” (s. 72-75), “Bend” (s. 76), “Yıldız” (s. 77-78)’dır.

Bu başlıklardan da anlaşılacağı gibi Ş. Sami, burada esas olarak noktalama ve benzeri işaretler üzerinde durmaktadır. Ancak o, bu işaretlere geçmeden önce noktalama işaretlerinin varlık sebebi, tarihi ve bu işaretlerin bizim yazımıza tatbiki meselesini ele alır. Onun değerlendirmesine göre noktalama işaretleri aslında bir meramı, düşünceyi, maksadı yazıda muhataba doğru ve eksiksiz şekilde aktarabilme ihtiyacının ve arayışının sonucunda ortaya çıkmıştır. Ancak bunların ortaya çıkması, harflerin icadı kadar eski değildir. Bu işaretler, ilk kez Milattan iki asır evvel İskenderiye’de Yunan âlimleri tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Hatta Sami, bunların ilk iptidai şekillerini kullananın aslen “Bizanslı, yani İstanbullu” olan İskenderiye Kütüphanesi müdürü Aristophanes olduğunu; söz konusu işaretlerin dünyaya dağılmasının ve gelişmesinin ise Makedonyalı İskender’in Yunan’ı ele geçirmesiyle mümkün hâle geldiğini ve zamanla Avrupa’da daha da tekemmül ederek bugünkü şeklini aldığını söyler. Bununla birlikte bu işaretlerin İslam dünyasında ve bizdeki varlığı ve görünüşüne de değinir. Ş. Sami, bu işaretlerin Araplarda büsbütün meçhul olmamakla birlikte ‘muntazam bir usul ve kaide’ üzere bulunmadığını, bizde ise Araplarda olduğu gibi kitapların eskiden beri birkaç işaretle yazıldığını, bu itibarla cümlelerin, ibarelerin hiç kesintiye uğramadan sayfalarca devam ettiğini, bunun da ‘Afrika’nın çölleri gibi gözleri ve zihni yorduğunu’, aranılan bir bahsi bulmak için ise kitabı bütünüyle gözden geçirmek gerektiğini söyler. Öte yandan noktalama işaretlerinin o günkü hatta/yazıya nasıl uygulanması gerektiği konusu üzerinde de durur. Ş. Sami, bizde noktalama işaretlerinin, üzerinde hiç düşünülmeden olduğu gibi alınıp uygulandığını, oysa soru, virgül, noktalı virgül gibi işaretlerin yüzlerinin hattımıza uygun şekilde ters çevrilerek kullanılması gerektiğini söyler. Sadece bu nokta bile onun meseleler üzerinde nasıl durduğunu ve düşündüğünü, gördüğü şeyi olduğu gibi aktarmadığını gösterir.

Ş. Sami, noktalama işaretlerinin tarihi, mahiyeti ve bizdeki görünümünü verdikten sonra asıl konuya geçer ve o günkü yazı için lüzumlu olan işaretleri ayrı başlıklar altında ayrıntılı şekilde izah eder. Onun bu noktadaki yöntemi, yeni ve öğretmeye yöneliktir. Nitekim önce işareti, etraflı şekilde ele alır, izah eder; ardından da eski ve yeni edebiyat metinlerinden seçtiği örnekler üzerinde gösterir, uygulamalarını yapar. Sami, söz konusu işaretlerin tamamında bu yöntemi esas alır.

Noktalama işaretlerinin tamamlandığı yerde karşımıza çıkan “Faslı Sani”, Usul-i Tenkît ve Tertîb’in ikinci kısmını oluşturmaktadır. Basım ilminin ya da tekniğinin ele alındığı bu kısmın altında da –sonda yer alan ve kullandığı ancak henüz intişar et(me)miş olan yayınlara ilişkin bir paragraflık “İhtar” başlığı hariç– on sekiz başlık yer almaktadır. Bunlar “Usul-i Tertîb” (s. 79-80), “Fenn-i Tıbaat” (s. 81-84), “Kelimelerin Tefriki” (s. 85-87), “Fıkraların Tefriki, Satırbaşı” (s. 88-91), “Fasıl ve Bapların Tefriki, Sayfabaşı” (s. 92-95), “Sayfanın Bâlâsı” (s. 96-98), “Tertîb Adedi” (s. 99-100), “Haşiye” (s. 101-103), “Başlangıç” (s. 104-107), “Mukaddime, İfade-i Meram, Dibace” (s. 108-), “Son” (s. 110), “Fihrist” (s. 111), “Kap” (s. 112-113), “Unvan” (s. 114-115), “Nazm” (s. 116-118), “Kafiye-i Cedide” (s. 119-123), “Kıta, Hacim, Cilt” (s. 124-127), “Ebced Hurufu” (s. 128-130), “İhtar” (s. 131)’dır.

Ş. Sami, bu kısmın başında kitabının isminde yer alan “ tertib”ten neyi kastettiğini belirtir. Onun “tertib” ile kastettiği şey, “mürettiplik” değil, kitabın basım sırasında “hüsn-i nizam ve tertib”e konulmasıdır. Bu ise sayfaların çiçekler içine alınması veya benzeri şekillerde süslenmesiyle olan bir şey değil, “fenn-i tıbaat”, yani basım ilminin/işinin usul ve tekniklerinin bilinmesiyle mümkündür. “Fenn-i tıbaat”ın müstakil bir “fen” olduğunu söyleyen Ş. Sami, basımın “taş basması” ve “hurufat basması” olarak ikiye ayrıldığını, bunlardan ilkinin konuyla alakasının “pek az” olduğu için özellikle ikincisi üzerinde duracağını söyler ve yukarıdaki başlıkları ayrı ayrı ele alır.

Noktalama işaretleri ve basım tekniği ile ilgili olarak derli toplu bilgiler veren Usul-i Tenkît ve Tertîb, konu ile alakalı verdiği bilgilerin yanı sıra okurda/muhatapta belli bir düzen, kompozisyon fikri yaratması yönüyle de kayda değer bir eserdir. Özgün basımıyla 130+1 sayfadan ibaret bir eser olan Usul-i Tenkît ve Tertîb, 1303 yılında İstanbul’da Mihran Matbaası tarafından Cep Kütüphanesi Serisi’nin 32. kitabı olarak yayımlanmıştır.

Yazarın biyografisi için bk. “Şemsettin Sami”. Türk Edebiyatı Yazarlar Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/semsettin-sami