Çaylak Tevfîk olarak bilinen Mehmet Tevfîk’in inşâ ve kitâbet ilmine dair eseri. Çaylak Tevfîk’in öğretmenlik yaptığı Mekteb-i İdâdî-yi Mülkiyye’deki Usûl-i İnşâ ve Kitâbet isimli dersin üç senelik notlarından oluşan bu kitap, dönemin padişahı II. Abdülhamid (st. 1876-1909)’e takdim edilmiştir.

Eserin girişinde “arz-ı merâm” başlığıyla bir mukaddime bulunmaktadır. Mukaddimede bir dile ait kuralların o dil için ne kadar önemli olduğu ifade edildikten sonra kâtiplerin sarf, nahiv, me’ânî, beyân, fesâhat, belâgat, aruz, lugat ve mantık ilmini bilmelerinin gerekli olduğu vurgulanır. Müellif bu gereklilik üzerine dilbilgisi kuralları ve bahsi geçen ilimleri ihtiva eden bir kitabın yazılmasının mecbur olduğunu kaydeder ve kendisine bu konuda imkân tanıyan II. Abdülhamid’e şükranlarını sunup, dört beyitle padişahı över. Ardından eserin kompozisyon ve edebiyat bilgileri ile ilgili olan bölümü 151 alt başlıkta verilir. İlk önce inşâ, kitâbet, imlâ, nutuk, yazı, harf ve kelime tanımları yapılıp edat konusuyla gramer bilgilerine giriş yapılır ve sırasıyla isim, zamir, fiil, zarf konuları örneklerle açıklanır. Bu konulardan sonra ilm-i inşa ve ilm-i edeb hakkında bilgiler verilip belâgata dair fesahat, me’ânî, beyân ve bedî’ bahisleri ele alınır. Bedî’ bahsinde edebî sanatlar örneklerle tanımlanır ve şiir, şair ve vezin konusu işlenir. Eserin büyük çoğunluğunu oluşturan bu konulardan sonra unvân, serlevha ve elkâb bahisleri işlenir ve tebrikname, taziyename, arzıhal gibi yazı örnekleri verilir.

Eser, ders kitabı olması sebebiyle açık, anlaşılır bir dille yazılmıştır. Ayrıca ele alınan konuların edebî metinlerden hareketle çok sayıda örnekle desteklenmesi ve tasnif tarzının farklılığı sebebiyle de dikkate değerdir (Akün 1993: 244).

Usûl-i İnşâ ve Kitâbet, Çaylak Tevfik’in en hacimli eseri olup toplam 427 sayfadır ve 1307/1889’da İstanbul’da basılmıştır. Eser üzerinde bir çalışma yapılmamıştır.

Yazarın biyografisi için bk. “Tevfîk, Mehmed Tevfîk, Çaylak Tevfîk, Çopur Tevfîk, Mehmed Tevfîk-i Dehlevî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/tevfik-mehmed-tevfik-caylak-tevfik