Arapça kelimelerin Farsça karşılıklarını vermek üzere Ahmed-i Dâ’î tarafından kısaltılarak tercüme edilen manzum sözlük. Ahmed-i Dâ’î bu eseri Çelebi Mehmed’in oğlu Şehzade Murâd’a hocalık yapmak üzere görevlendirildiği sırada yazmıştır (Kut 1989: 57). Nitekim Ahmed-i Dâ’î kitabın mensur mukaddimesinde kendi adını verdikten sonra bu sözlüğü Şehzade Murâd’ın Farsça öğrenmesi amacıyla kaleme aldığını belirtmiş, Reşîdüddîn Vatvât’ı ve Nukûdü’z Zevâhir ve Cühûdü’l-Cevâhir'ini övdükten sonra Vatvât’ın bu mensur metnini neden nazma aktardığını özetle şöyle ifade etmiştir: "Vatvât’ın kitabındaki bilgiler ipi kopmuş ve dağılmış hâlde bulunan mücevherler gibidir. Mensur olan bu eserin nazma aktarılması ise bu mücevherlerin bir ipliğe dizilmesi gibidir." Sözlüğün nüshalarında yazılış tarihi ile ilgili bir bilgi bulunmamaktadır. Şükrü Özdemir, Ahmed-i Dâ’î’nin Şehzade Murâd’a hocalık yaptığı dönemi tarihi kaynaklardan takip etmiş ve eserin yazılış tarihinin Rebiülâhir-Cemâzeyilevvel 816/Temmuz1413 ile Rebiülevvel-Rebiülâhir 818/Haziran 1415 arasında olması gerektiğini söylemiştir (2015: 21).

Sözlükten bahsedilen ilk kaynak Latîfî Tezkiresi'dir. Latîfî'nin, bir kısmının Dürer ü Gurer’den tercüme olduğunu belirttiği (Canım 2018: 122) manzume hakkında derli toplu bilgi veren ilk yazar ise Kâtib Çelebi'dir. İsmail Hikmet Ertaylan'ın iki yazması olduğuna değindiği Ukûdü’l-Cevâhir'in Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki üç yazmasının varlığını ise Gönül Alpay Tekin dile getirmiş, bunlardan Murad Buhari yazmasının diğerlerinden farklı ve eksik olduğunu söylemiştir (1992: 53-54). Dolayısıyla eserin biri Raif Yelkenci’de dördü Süleymaniye Kütüphanesinde olmak üzere toplam beş nüshası bilinmektedir. Süleymaniye Kütüphanesinde bulunan nüshaların yerleri şunlardır: Hasan Hüsnü Paşa, nu. 1102/3, Murad Buharî, nu. 321/6, Muğla Kitapları, nu. 624, Bağdatlı Vehbi, nu.1449 (Gacsi 2010: 198). Yazma nüshalarda eserin mukaddimesinin başındaki başlık “Lugat-i Ukûdü’l-Cevâhir”, “Kitâb-ı Ukûdü’l-Cevâhir” ve “Lugat-i Hamd u Senâ” olmak üzere farklı şekillerde kaydedilmiştir. Dâ’î’nin ise eserini “Ukûdü’l-Cevâhir” şeklinde adlandırdığı görülmektedir (Özdemir 2015: 20).

Vatvât’ın mensur Nukûdü’z Zevâhir ve Cühûdü’l-Cevâhir'inin kısa bir tercümesi olan Ahmed-i Dâ’î'nin Ukûdü’l-Cevâhir adlı sözlüğü 650 beyitten oluşmaktadır. 51 kıt’a üzerine tertip edilmiş olan metinde Türkçede kullanılan aruz bahirleri üzerinde de durulmuş ve her bahrin cüzleri kıt’a sonlarında verilmiştir. Eserin bazı nüshalarında satır altlarında kelimelerin Türkçe karşılıkları da verilmiştir (Alpay Tekin 1992: 53; Özkan 2000: 124). Ukûdü’l-Cevâhir’de aruz vezninin farklı kalıpları kullanılmıştır. En çok kullanılan vezinler ise fe'ûlün fe'ûlün fe'ûlün fe'ûl (9 kıt’a), mefâ'ilün fâ'ilâtün mefâ'ilün fâ'ilât/fâ'ilün (6 kez), fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilât (5 kez) ve mef'ûlü fâ'ilâtü mefāʿîlü fâ'ilün (5 kez) kalıplarıdır. Sözlük, farklı sayıda beyitlerden meydana gelen bendlerden oluşmaktadır. Ahmed-i Dâ’î, bendleri kıt’a olarak adlandırsa da her bendin kâfiye düzeni “aa ba ca da ea ..” biçimindedir (Özdemir 2015: 27-28).

Ahmed-i Dâ’î ve eserleri üzerine pek çok yapılmıştır. Ancak Ukûdü’l-Cevâhir adlı eser için aynı şeyi söylemek mümkün değildir. Bu eser üzerine yapılan pek çok çalışma, yazarın kendisiyle veya bir başka eseriyle ilgili yapılan çalışmaların içerisinde verilen tanıtmalardan ibarettir (Ertaylan 1952; Özmen 1984; Kut 1989; Alpay Tekin 1992 vb.). Doğrudan Ukûdü’l-Cevâhir'e odaklanan tek çalışma Şükrü Özdemir'e aittir (2015). Özdemir, eser üzerine hazırladığı yüksek lisans tezinde beş nüshayı karşılaştırarak tenkitli metin çalışması yapmıştır.

Şairin biyografisi için bk. “Ahmed-i Dâ’î”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmedi-dai