U’CÛBETÜ'L-GARÂYİB FÎ NAZMİ’L-CEVÂHİRİ’L-ACÂYİB (BAHÂ)
manzum sözlük
Bahâ, Bahâeddîn ibn Abdurrahmân-ı Magalkaravî (d. ? - ö. 827/1423-24’den sonra)

ISBN: 978-9944-237-87-1


Bahâ mahlaslı Bahâeddîn-i Magalkaravî'nin kaleme aldığı manzum sözlük. Arapça-Farsça-Türkçe manzum bir sözlük olan U’cûbetü’l-Garâyib, 827/1423-24’te tamamlanmıştır. Eserin tam adı U’cûbetü'l-Garâyib fî Nazmi’l-Cevâhiri’l-Acâyib’dir. Bahâeddîn, eserini Muhammed ve Ahmed adındaki iki oğlunun ezber yoluyla Arapça ve Farsça öğrenmeleri amacıyla yazdığını ifade etmektedir (Arslan 2013: 21). Sözlük, Anadolu’da 15. yüzyıldan itibaren örneklerine rastlanan üç dilli manzum sözlük yazma geleneğinin ilk örneklerindendir. Metin, Türk Dil Kurumu tarafından hazırlanan Tarama Sözlüğü için taranmış ve bu sözlüğün tanıkları arasında yer almıştır. Eserin Türkiye kütüphanelerinde 10’un üzerinde yazma nüshası tespit edilmiştir.

U’cûbetü’l-Garâyib, manzum-mensur bir “mukaddime”, toplam 436 beyitlik 36 kıt’adan oluşan “sözlük” bölümü ve bir “hâtime” şeklinde düzenlenmiştir. Şair, mukaddimeyi Arapça olarak yazmış, aralarına Türkçe şiirler yerleştirmiştir. Manzum mensur karışık düzenlenen mukaddime içerisinde iki beyitlik bir kıt'a ile 14 beyitlik bir fahriye yer almaktadır. Şair, mukaddimenin bir bölümünü de eserin tertibine ayırmış; kıt'a ve beyit sayıları hakkında bilgi vermiştir. Şair eserinde, kıt’alarda kullanılan bahir ve vezinleri de belirtmiştir. Eserde, 8 bahirden 14 değişik vezin kullanılmıştır (Arslan 2013: 25). U’cûbetü’l-Garâyib’in sözlük kısmındaki 436 beyitten 36’sı kıt’a sonlarında yer alan takti beyitleridir. Eserin toplam kelime hazinesi (Arapça, Farsça, Türkçe) 2750’dir. Bunların 1410'u Arapça kelime, 920'si Türkçe, 410'u Farsça karşılıktır. Sadece 95 kelimenin hem Türkçe hem Farsça karşılığı verilmiştir. Arapça kelimelerin Farsça karşılıklarının birçoğu o dönemde Anadolu sahasında kullanılan Türkçeye girmiş kelimelerdir. Bu veriler göz önünde bulundurulduğunda eserin daha çok Arapçadan Türkçeye iki dilli bir sözlük görünümünde olduğunu söylemek mümkündür (Arslan 2013: 29). U’cûbetü’l-Garâyib'in, barındırdığı Türkçe kelimeler açısından dönemine ait kıymetli bir kelime hazinesine sahip olduğu görülmektedir. Sözlüğün 4 nüshasının karşılaştırılmasıyla ortaya konan tenkitli metni, üç dilde hazırlanan dizini ile birlikte yayımlanmıştır (Arslan 2013). 

Şairin biyografisi için bk. “Bahâ, Bahâeddîn İbni Abdurrahmân-ı Magalkaravî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/baha-bahaeddin-ibn-abdurrahmani 

Eserden Örnekler


El-Kıt’atü’t-Tâsi’atü Fî-Bahri’l-Hezec El-Müseddesü’l-Mahzûf

Eb ata ise üm mâzer degül mi

Oğuldur ibn ü eh dâdar degül mi


Yemen şâhına çün ohındı tübba’

Eyit Rûmun şehi kayser degül mi


Nakîb ü hâcib ü kâyid ra’iyyet

Ases seyyid serî mihter degül mi


Rikâbî vü şarâbî vü revânî

Arîf ü şahne rık çâker degül mi


Nebât u kand u fânîd ü taberzed

Benüm sözüm gibi şekker degül mi


Vekâlet hasm u insâf u vasıyye

Tanuk şâhid hakem dâver degül mi


Koyun gözli kişi eşhel olıcak

Kara gözli kişi ahver degül mi


Gözi cimlüse a’maş ohıyıcak

Gözi yırtıh kişi eşter degül mi


Yağun mis’âd balun tulguğı mis’âb

Meyün zık sâhire sâgar degül mi


Mehâ billevr bellûr incü dürdür

Güher sözüm gibi cevher degül mi


Nedür keyyûl eyit son saf savaşda

Savaş harb ü çeri asker degül mi


Bedî' evvel düvüm sânî ikinci

Son âhir dahı bir âher degül mi


Mefâ’îlün mefâ’îlün bu şi’rüm

Şekerden tatlu şîrîn ter degül mi (Arslan 2013: 60-61)

Kaynakça


Arslan, Mustafa (2013). Bahâüddîn-i Magalkaravî, U’cûbetü’l-Garâyib, Arapça-Farsça-Türkçe Manzum Sözlük. Ankara: Grafiker Yay.

Bağdatlı İsmail Paşa (1973). Îzâhu’l-Meknûn Fi’z-Zeyl-i Alâ Keşfi’z-Zünûn An Esâmi’l-Kütübi ve’l Fünûn. C.II. İstanbul: MEB Yay.

Bahâeddîn Abdurrahmân el-Magalkaravî. U’cûbetü’l-Garâyib. Süleymaniye Kütüphanesi. Reşid Efendi. Nu. 977.

Bahâeddîn Abdurrahmân el-Magalkaravî. U’cûbetü’l-Garâyib. Süleymaniye Kütüphanesi. Reşid Efendi. Nu. 978.

Bahâeddîn Abdurrahmân el-Magalkaravî. U’cûbetü’l-Garâyib. Türk Dil Kurumu Kütüphanesi. Nu. Yz. A.530/1.

Bahâeddîn Abdurrahmân el-Magalkaravî. U’cûbetü’l-Garayib. Süleymaniye Kütüphanesi. Lala İsmail Nu. 640. Ankara Milli Kütüphane. Nu. MFA (A) 3039.

Bursalı Mehmed Tâhir (1333). Osmanlı Müellifleri. C. II. İstanbul.

Öz, Yusuf (2010). Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler. Ankara: TDK Yay.

Tarama Sözlüğü, XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla (1996). 8 C. Ankara: TDK Yay.

Tuman, Mehmet Nâil (2001). Tuhfe-i Nâilî. (hzl. C. Kurnaz ve M. Tatçı). Ankara: Bizim Büro Yay.

Atıf Bilgileri


Arslan, Mustafa. "U’CÛBETÜ'L-GARÂYİB FÎ NAZMİ’L-CEVÂHİRİ’L-ACÂYİB (BAHÂ)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/u-cubetu-l-garayib-fi-nazmi-l-cevahiri-l-acayib-baha. [Erişim Tarihi: 05 Ekim 2024].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 EL-MU'AŞŞERÂTÜ'S-SİHRİYYE Fİ’L-EBYÂTİ’L-FİKRİYYE (BAHÂ) Bahâ, Bahâeddîn ibn Abdurrahmân-ı Magalkaravî Dr. Büşra Sıdıka Kaya
Görüntüle
2 VAHDET-NÂME (ABDURRAHÎM) Abdurrahîm, Abdurrahîm Karahisârî, Şeyh Abdurrahîm Karahisârî, Abdurrahîmu’l-Karahisârî, Abdurrahîm Sultân, Abdurrahîm Mısırlı-zâde, Mısırlı-zâde, Mısrîoğlu, Mısrî Sultân Prof. Dr. Mehmet Sarı
Görüntüle
3 GARÎB-NÂME (ÂŞIK) Âşık Paşa, Âşık Prof. Dr. Mehmet Fatih Köksal
Görüntüle
4 KISSA-İ İSKENDER (HAMZAVÎ) Hamzavî Dr. Öğr. Üyesi Munise KOÇ
Görüntüle
5 BAHRÜ'L-HAKÂYIK (HATÎBOĞLU) Hatîboğlu Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
6 GÜLZÂR-I MA’NEVÎ / GÜLZÂR / DÎVÂN-I GÜLZÂR / KİTÂB-I GÜLZÂR (İBRÂHÎM TENNÛRÎ) İbrâhîm Tennûrî Prof. Dr. Mehmet Fatih Köksal
Görüntüle
7 GÜLŞEN-İ NİYÂZ (İBRÂHÎM TENNÛRÎ ?) İbrâhîm Tennûrî Dr. Necmiye Özbek Arslan
Görüntüle
8 [DÎVÂNÇE] (ÂŞIK) İbrâhîm Tennûrî Dr. Necmiye Özbek Arslan
Görüntüle
9 DÂSTÂN-I SÂHİB-KIRÂN (KIRŞEHİRLİ ÎSÂ) ÎSÂ, Kırşehirli Îsâ Dr. Öğr. Üyesi Musa Tılfarlıoğlu
Görüntüle
10 DÂSTÂN-I DUHTER HİKÂYE-İ YAHUDÎ (KIRŞEHİRLİ ÎSÂ) ÎSÂ, Kırşehirli Îsâ Dr. Öğr. Üyesi Musa Tılfarlıoğlu
Görüntüle
11 DÎVÂN (KEMÂL ÜMMÎ) Kemâl Ümmî, İsmâ’îl Araş. Gör. Büşra Karasu
Görüntüle