Eski Anadolu Türkçesiyle yazılmış ilk müstakil matematik kitabı.

Türkî Hisâb 865/1461 yılında Kalkandelen, yani bugünkü ifadeyle Tetova/Makedonya’da yazılmış bir matematik kitabı olup telif-tercüme bir eserdir. Eldeki verilere göre eser, Osmanlı sahasında yazılmış ilk Türkçe matematik kitabıdır.

Yazma, Bursa İnebey Kütüphanesi Haraççıoğlu kataloğunda 1186 numarada ‘ilm-i hisâb adıyla kayıtlıdır. 57 varaktan oluşur ve harekeli nesihle yazılmıştır. Yazma kataloglarında ‘ilm-i hisâb, başlığı olmayan matematik eserleri için kullanılan genel bir ifade olup eserin kenarına müstensihlerden biri tarafından “Türkî Hisâb müfid ve mufassal” şeklinde düşülen nota istinaden eserin adı Türkî Hisâb ‘Türkçe Hesap’ olarak bilinir.

Eserde dibace bölümü bulunmadığından yazarı ve kime yazıldığı konusunda bir bilgi yer almaz, eldeki kaynaklarda da bu konuda herhangi bir veriye rastlanmamıştır. Ketebe kaydında verilen “Tahrîren fi evâ’il-i zî’l-ka’de sene hamse ve sittîn fihâ semânimi’e fî vilâyeti Kalkandelen” ibaresine göre, eser hakkında sadece tarih ve yer bilgisine ulaşılmaktadır.

Eserden ilk kez Cevat İzgi, Risâle fî ‘ilm-i hisâb adıyla bahseder ve medreselerde sık okutulan bir ders kitabı olduğunu söyler (İzgi 1997: 208; 339. dipnot). İhsan Fazlıoğlu ise eserin ilk müstakil matematik kitabı olduğunu belirtir (Fazlıoğlu 2010: 166). Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi’nde (OMLT) eser hakkında herhangi bir bilgi yer almamaktadır (İhsanoğlu vd. 1999, C.2, 568-611).

Eserin yazımında kaynak alınan ana metin hakkında bir bilgi yoktur. Ancak metindeki terim tercihleri, bağlaçlar, konu ve örneklerden Farsça bir matematik kitabından konuların takip edildiği anlaşılmaktadır. Eserdeki bölümler İslam coğrafyasındaki (Islamicate) matematik eserlerinde sıklıkla tercih edilen konular üzerinedir. Dört bölümden oluşan eser, besmele ile başlar ardından ilk bölümün konu anlatımına geçilir. Birinci bölüm çarpma, basamak çarpımları, sadeleştirme, sağlama; ikinci bölüm bölme, oran ve kesirlerin bilinmesi; üçüncü bölüm kesirler, kesir sayıları, basit, birleşik, tam kesir türleri ve dört orantılı sayı (oran-orantı) ve buna dair işlemler, dördüncü bölüm de bilinmeyenli denklemler konusu yolculuk, kâr-zarar problemleri, cebir ve mukabele, cebir ve mukabelenin altı denklemi üzerinedir.

Eski Anadolu Türkçesinin karakteristik dil özelliklerini gösteren eserde konunun nazari ilimlere girmesi sebebiyle üslup bilimsel ve sadedir. Konu ikinci ve üçüncü tekil ile birinci çoğul kişiler üzerinden anlatılır. Metin kurgusu kural/yöntem-soru-çözüm sıralamasındadır.

Eser üzerinde hazırlanmış tek çalışma Şermin Kalafat’a ait olup doçentlik çalışması olarak yayımlanmıştır (Kalafat 2019).