Yenişehirli Avnî Bey’in klasik divan tertibinde bulunması gereken bütün nazım şekillerini ihtiva eden eseri. Şairin mizacından kaynaklanan sebeplerle tertip ve tashih edemediği Dîvân önce damadı Şevki Bey tarafından oldukça eksik bir hâlde matbu olarak basılmış, daha sonra gerek torunları ve gerekse bu Dîvân'ı başlı başına kendisine mesele edinmiş olan Suud Yavsı (ö.1936) tarafından istinsah edilmiştir. Yenişehirli Avni Bey’in mevcut nüshalar karşılaştırılarak yayımlanan son baskısında 55 kaside, 3 mesnevi, 19 musammat, 2 müstezat, 526 gazel, 21 tarih manzumesi, 131 kıt’a ve nazım, 23 rubâî, 248 müfred, 34 mısra bulunmaktadır. Toplamda 1062 manzumenin bulunduğu Dîvân'ın beyit sayısı 6873’tür (Turan 2021). Tâhirü’l-Mevlevî’nin belirttiği gibi “Fuzûlî’nin rikkati, Nef’î’nin ahengi, Nedîm-i şeydânın şûhluğu ve Şeyh Gâlib’in tahayyülâtı birleşecek olursa bir Avnî Bey çıkar. Binâenaleyh kudemâ âsârı içinde Avnî Dîvân'ı kadar hakikî şey ihtiva eden bir kitap yoktur hükmü verilse pek de mübalağa edilmemiş olur. Avnî Bey'in eserinde klasik edebiyatın büyük şairlerin rikkatini, ahengini, şuhluğunu ve tahayyülatını bulmak, kasidelerde Nef’î’nin, gazellerinde Fuzûlî’nin, Nâbî’nin ve Nedîm’in etkilerini takip etmek mümkündür. Bir Mevlevi şair olması münasebetiyle tasavvufi şiirdeki varlık-yokluk, vahdet-i vücûd, tecelli vb. birtakım kavramların derinlikli tefekkürünün de şiirlerde bir leit motif gibi işlendiğini söylemek mümkündür. Kasidelerde ağır bir dil, gazellerde ise genellikle kasidelerine oranla daha anlaşılır bir dil kullanılmıştır.

Dünyayı bir “tiyatrohane”, hayatı bir “dram”a benzetecek kadar yenilikçi söyleyişlerin bulunduğu Dîvân'da şairin 19. yüzyılın yenileşme hareketlerine bigane kalmadığı söylenilebilir. Dîvân’da daha önce istinsah edilen Yenişehr-i Fenâr hakkındaki manzume eksik bırakılmış ve tam bir şehrengiz özelliğinden mahrum olarak neşredilmiştir. Eserin bu son neşrinde (Turan 2021), bir birinden bağımsız olarak sunulan ve farklı mesneviler gibi görünen manzumelerin Yenişehr-i Fenâr şehrengizinin bir parçası olduğu tespit edilmiş ve şehrengiz edebiyatına yeni bir eser daha kazandırılmıştır. Dîvân'dan hareketle şairin aynı zamanda iyi bir gözlemci olduğu söylenebilir. Bu son yayında divana dâhil edilen “Latîfe-gûne Neşîde” başlıklı manzumede şairin 19. yüzyıl İstanbul’una dair dikkatleri İstanbul çalışmaları bakımından son derece önemli katkılar sunacaktır (Turan 2021).

Aynı şekilde Dîvân'da şiir ve şair hakkında yapılan tarifler Yahya Kemâl Beyatlı’nın da dikkat çektiği üzere şairin yaşadığı çağı aşan bir ufka sahiptir: “...Avrupa tesirlerinin her türlüsünden azade, tam şarklı bir Yenişehirli Avni Bey’in maruf şiir tariflerini okuyanlar büsbütün şaşıracaklardır. Çünkü bu şarklı şairin, şiiri tarif edişi, o aralık hayatta olan en yeni Fransız şairi Arthur Rimbauld’nun tarifine mutabık” gelir (Turan 2021).

Dîvân'ın altı nüshası bulunmaktadır. Şairin hayatında istinsah edilmiş herhangi bir nüsha yoktur. Tespit edilen nüshalardan biri Süleymaniye Kütüphanesi nüshasıdır. Bu nüsha Külliyat-ı Divan-ı Avnî başlığıyla Yazma Bağışlar Bölümü 4356 numarada kayıtlıdır. Bu nüshada bulunan şiirler diğer nüshalarla kısmi farklılıklar göstermekle birlikte bilhassa “Âsâr-ı Müteferrika” bölümünde yer alan manzumelerin diğerlerinde bulunmamaktadır. Esasen müstensih Suud Yavsı’nın “Tabsıra” (Turan 2008) başlıklı yazısında anlattığına göre Dîvân'ı tam tekmil hazırlarken başına gelen müessif hadiseler sebebiyle eserin istinsahına iki yıl ara verdiğini, bu ve başka sebeplerle ortaya koyduğu nüshada bir dağınıklık bulunduğunu belirtmekte yarar vardır. Âsâr-ı Müteferrika, âdeta Dîvân'ın yeni bir nüshası olarak Avnî Bey’in daha sonra elde ettiği muhtelif şiirlerinin yeniden tasnif edilmiş hâlidir. Bu şiirleri huruf-ı hecâya göre yeniden tertip eder; kasideler, mesnevîler, gazeller, kıt’a ve nazmlar, müfred ve mısralar başlıklarıyla düzenler. Aynı işlemleri yine nüshanın münderecatında bulunan Farsça Divan için de yapar. Bununla birlikte Suud Yavsı’nın da sonraları Millî Kütüphane kayıtlarına giren “Yenişehirli Şair Avnî’nin Basılmamış Eseri” (Millî Kütüphane, 06 Hk 101) başlıklı Avnî Bey’in hatt-ı destiyle olan defteri görmediği anlaşılmaktadır. Zira bu nüshada da hatırı sayılır miktarda manzume tespit edilmiştir. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Nadir Eserler Bölümü TY. 9614 numarada şairin el yazısı ile olan nüsha kayıtlıdır. Bu nüsha 225 gazel ihtiva etmesi ve Avnî Bey’in hatt-ı destiyle telif edilmiş olması bakımından önemlidir. Nüshanın tarihi konusunda bilgi yoktur. Yine İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Bölümü TY. 9719 numarada kayıtlı olan “Yenişehirli Avnî Bey Merhûmun gayr-i Matbû’ Dîvânıdır” başlıklı kitap, kim tarafından istinsah edildiği belli olmayan ve kapak sayfasında "hatt-ı destiyle olan aslından istinsâh edilmişdir" ibaresi düşülerek istinsah edilmiş bir nüshadır. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Nadir Eserler Bölümü TY. 9285 numarada kayıtlı olan Eş’âr-ı müntehabât-ı Avnî başlıklı 1927'de kaleme alınmış olan ve 76 sahifelik Ankara Millî Kütüphanede Yz. A. 1272 numaraya kayıtlı olan “Müntehabat-ı Divan-ı Avnî” isimli nüshalardır ki, bunlar antoloji niteliğindedir ve şairin meşhur olmuş şiirlerini ihtiva etmektedirler. Bunlardan başka şairin hacimce Süleymaniye Kütüphanesi nüshasından sarf-ı nazar edersek iki nüsha daha bulunmaktadır. Bu nüshalar, 1949'da, şairin torunu Hüseyin Avnî Aktuç tarafından tanzim edilmiştir. Hüseyin Avnî, Avnî Bey’in kendi el yazısıyla olan nüshadaki yaklaşık 50 şiiri bu nüshalara almamıştır. Avnî Bey’in bütün külliyatını ihtiva eden Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Kütübhanesi, M.Con, A.723 numaraya kayıtlı olan nüsha ile İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Nadir Eserler Bölümü TY.9289 numaraya kayıtlı olan nüshada ise tanzim bakımından bir yığın eksiklik ve dikkatsizlik bulunur. Bu nüshanın da şairin torunu Hüseyin Avnî Aktuç tarafından oluşturulduğu tespit edilmektedir. Avnî Bey’in şiirlerinin ancak üçte birini ihtiva eden Matbu Divanı İstanbul ve Ankara kütüphanelerinin her birinde bulmak mümkündür. Fakat, bunların hiçbiri Konya İl Halk Kütüphanesi Mevlâna Dokümantasyon Merkezi 6946 numarada kayıtlı olan ve Veled Çelebi İzbudak'ın parantez içi ilavelerle tekmil etmeye gayret ettiği matbu nüsha kadar düzenli değildir. Ayrıca Avnî Bey’in muhtelif konularda düşüncelerini yazdığı bir tür defter mahiyetindeki “Yenişehirli Avnî Bey’in Basılmamış Eseri” başlığında bulunan defterde manzum olarak Türkçe (22 gazel ve nâ-tamâm gazel, 15 müfred, 2 mısra, Yenişehr-i Fenâr başlığında bir şehrengiz) ve Farsça şiirleri bulunmaktadır. Bu şiirlerin üstünde “yazılacak” ibaresinden anlaşılmaktadır ki şair bu şiirlerinin de divana dâhil edilmesini istemektedir. Lokman Turan tarafından son yayımlanan Dîvân'a bu nüshadaki bu manzumeler dâhil edilmiştir.

Şairin biyografisi için bk. "Yenişehirli Avnî Bey". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/avni-yenisehirli