Gelibolulu Mustafa Âlî'nin dinî-tasavvufî konulu mesnevisi. Eserin adı mevcut iki nüshada ve de Vasfi Mahir'in Büyük Türk Edebiyatı Tarihi'nde "Tuhfe-i Uşşâk" olarak kayıtlıdır. Şair, bu mesnevisini Kütahya’da Şehzade Selim’in sarayında divan kâtipliği esnasında yani 1561 yılında yazmaya başlar; düzeltme ve eklemelerle 1570’te kesin şeklini verir. Eserin beyit sayısı 3034'tür. Yeni bulunan ikinci nüshasındaki 147 beytin ilavesiyle beyit sayısı 3181'e ulaşmıştır (Sevgi 2010: 505).

Tuhfetü’l-Uşşâk, remel bahrinin “fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilün” kalıbıyla kaleme alınmıştır. Âlî, bu mesnevisini yazdığında henüz 21 yaşındadır. Bir bakıma Tuhfetü'l-Uşşâk, Mihr ü Mâh  ile birlikte şairin gençlik dönemi mesnevisidir. Tuhfetü’l-Uşşâk 20 makale, 20 hikâye ve 20 münacattan oluşur. Her makalenin ardından bir hikâye ve her hikâyenin ardından bir münacat gelir. Bir grup oluşturan makale, hikâye ve münacatlarda işlenen konular ortaktır. Hikâyeler, belli bir kompozisyon çerçevesinde oluşur. Başlangıçta, birkaç beyitle, hikâye kahramanı tanıtılır. Daha sonra olayın anlatımına geçilir. Eserde Hasan-ı Basrî, Rabiatü'l-adeviyye, Sünbül Sinan, Bişr-i Hâfî, Bayâzîd-i Bistâmî, Cafer-i Sadık, Şeyh Arslan, Veys el-Karenî, Mâlik-i Dînâr, İbrahim Edhem, Habîb-i Neccâr gibi velilerin başından geçen olaylar anlatılır. Genellikle her hikâyede iki kahraman bulunur. Bazen farklı zamanlarda yaşamış kahramanlar aynı zamanda yaşamışlar gibi anlatılır. Her hikâyede genellikle bir olay ele alınır. Hikâyelerde hakikî ve mecazî aşk, sabır, âşığın maşukla olan münasebeti, dünya malına meyletmeme ile ilgili hikâye kahramanlarının başlarından geçen olaylar işlenir.

Âlî’nin dikkat çeken özelliklerinden biri de mesnevilerini yeniden düzenlemesidir. Bu bağlamda 21 yaşında başladığı Tuhfetü’l-Uşşâk’ı on yıl sonra yeniden ele alır. 

Tuhfetü’l-Uşşâk, Nizâmî’nin Mahzenü’l-Esrâr’ına nazire olarak kaleme alınan ve 20 makale ile her makalenin ardından gelen bir hikâyeden oluşan, Emir Husrev’in Matlau’l-Envâr’ına, Hâcû-yı Kirmânî’nin Ravzatü’l-Envâr’ına, Câmî’nin Tuhfetü’l-Ahrâr’ına, Nevâyî’nin Mahzenü’l-Esrâr’ına; Türk edebiyatında, Âzerî’nin Nakş-ı Hayâl’ine, Nev'î-zâde Atayî’nin Nefhatü’l-Ezhâr'ına, Hayâlî’nin Ravzatü’l-Envâr’ına, Cinânî’nin Riyâzü’l-Cinân’ına ve Cilâu’l-Kulûb’una biçim bakımından benzer. Ayrıca Tuhfetü’l-Uşşâk ile adını andığımız mesnevilerde yer alan bazı hikâyelerin konuları ortaktır. Tuhfetü’l-Uşşâk'taki 14. hikâyenin benzeri Hayâlî’nin Ravzatü’l-Envâr’ında işlenmiştir. Âlî, bu hikâyeyi muhtemelen Hayâlî’den almıştır. Tuhfetü’l-Uşşâk ile Âzerî’nin Nakş-ı Hayâl mesnevisindeki İbrahim Edhem hikâyesi ortaktır. Tuhfetü’l-Uşşâk 14. hikâye Cinânî’nin Riyâzü’l-Cinân’da 18. destanın konusu birbirine benzer. Cinânî’nin diğer mesnevisi ise Cilâu’l-Kulûb ile Tuhfetü’l-Uşşâk arasında biçim ve konu bakımında uygunluk görülmektedir. Âlî, Tuhfetü’l-Uşşâk’ta hikâyelerin sonuna bir münacat ekleyerek yenilik yapar. Cilâu’l-Kulûb’da bu münacatların yerini sâkî-nâmeler alır. Tuhfetü’l-Uşşâk’taki 9. hikâye ile Cilâu’l-Kulûb’daki 15. hikâye biri birine benzer. Ayrıca Mevlana’nın Mesnevî’si ve Tuhfetü’l-Uşşâk’ta yer alan hikâyelerden üçü, konu bakımından birbirine benzer. Bu durum Tuhfetü’l-Uşşâk’ın en önemli kaynaklarından birinin Mevlâna’nın Mesnevî’si olduğunu gösterir. Tuhfetü’l-Uşşâk’taki hikâyelere kaynaklık edenler Kuran-ı Kerim, İslâm Tarihi, Mevlâna’nın Mesnevi’si, Feridüddin Attar’ın Tezkiretü’l-Evliyâ’sı, Mantıku’t-Tayr’ı, Sadi’nin Gülistan ve Bostan’ı ve Fuzulî’nin Leylâ vü Mecnun’udur.

Tuhfetü’l-Uşşâk, İ. Hakkı Aksoyak tarafından hem basılı kitap formunda hem de elektronik yayın olarak yayınlanmıştır (2013, 2017).  

Şairin biyografisi için bk. "Âlî/Çeşmî, Gelibolulu Mustafa". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-cesmi-gelibolulu-mustafa