Aruzun "mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün" kalıbı ile yazılan Tuhfetü’l-Uşşâk’ın beyit sayısı önceki çalışmalarda 950 olarak belirtilmiştir (Özyıldırım 2014). Ancak Mustafa Güneş (2014a), eserin mevcut nüshalarını karşılaştırarak hazırladığı çalışmasında mülemma ve Arapça beyitlerle birlikte beyit sayısının 987 olduğunu tespit etmiştir. Mesnevi, ele alınan konunun yeni ve ilgi çekici olması sebebiyle kimi bilim adamlarınca orijinal kabul edilmiştir (Al-Shaman 1991: 169; Şarlı 1999: 21). Bir kısım edebiyat tarihçilerinin ise Tuhfetü’l-Uşşâk’ın orijinal bir mesnevi kabul edilmesi doğrultusundaki görüşlerin ihtiyatla karşılanması gerektiği düşüncesinde oldukları görülmektedir (Şentürk ve Kartal 2007: 148). Tuhfetü’l-Uşşâk tasavvufî temele dayalı ve sembolik bir anlatım yolu benimsenerek kaleme alınan bir aşk hikâyesidir. Olay örgüsünün iki temel mekânı Kayseri ve İstanbul şehirleri olan orijinal mesnevi, ele alınan temel konu ve motifler bakımından Şeyh San’an hikâyesi ile benzerlik göstermektedir (Özyıldırım 2014).

Eserin, 1-125. beyitleri arasındaki Tevhid, Na’t, Sebeb-i Telif kısımlarından sonra gelen (on gazelin de yer aldığı) esas konunun işlendiği mesnevinin hikâye kısmı, giriş (126-237. beyitler), gelişme (238-958. beyitler) ve sonuç (959-987. beyitler) olmak üzere üç ana bölümden oluşmaktadır. Eserin hikâye kısmının kısa özeti şöyledir: Kayserili zengin bir tüccarın oğlu olan Hocazâde, ticaret yapmak için Kayseri’den İstanbul’a gelir ve burada vezirin kızına âşık olur. Vezir, kızıyla evlenebilmesi için Hocazâde’ye dinini değiştirmesi teklifinde bulunur. Hocazâde, Hristiyan sevgilisi uğruna, dinini değiştirerek vezirin kızıyla dünya evine girer. Çiftin iki yıl sonra iki oğlu dünyaya gelir. Hocazâde, eşi ve çocukları ile birlikte Küçük Ayasofya’ya giderek burada yapılan Hristiyanların dinî toplantısına katılır. Orada Müslümanlık günlerinde sakladığı Kur’an-ı Kerîm’i bulur, hemen açar ve karşısına Hadîd suresinin 16. ayeti çıkar. Ayeti ve açıklamasını karısına ve yanındakilere okur. Anlamın etkisiyle genç tüccar ve ailesinin yanında vezirin de içinde bulunduğu yetmiş iki kişi daha Ayasofya’da topluca İslamiyet’i kabul ettikten sonra hazinelerini de yanlarına alarak Kayseri’ye geri dönerler. Tuhfetü’l-Uşşâk, Hamdî’nin diğer mesnevileri (Leylâ vü Mecnûn, Yûsuf u Züleyhâ ve Ahmediyye) arasında Kıyâfet-nâme istisna edilecek olursa hacmi en kısa ve üslubu en sade olanıdır denilebilir. Eserde, çok sayıda da Türkçe kelimenin yer alması, Türk dilinin sadeleşme evreleri açısından da dikkate değer bir özelliktir (Güneş 1994 a: 77; Gibb 1999: 419). Pek çok Türk şairinin edebî kişiliğinin oluşmasında pay sahibi bir şair olan Şeyhî’nin, özellikle Tuhfetü’l-Uşşâk mesnevisinde Hamdî’yi de etkisi altına aldığı görülmektedir. Nitekim Hamdî, mesnevide konu gereği hikâyenin akışı içinde aralara serpiştirdiği gazel ve kasideleri, Şeyhî’nin Hüsrev ü Şîrîn adlı eserinde yer alan gazel ve kasidelere nazire olarak kaleme almıştır (Güneş 2014b: 85).

Tuhfetü’l-Uşşâk’ın belirlenen  iki nüshasından birincisi, Medine Melik Abdülaziz Kütüphanesi, Ârif Hikmet Bey Kitaplığında 8/881 numarada kayıtlıdır. 35 varaktan müteşekkil olan bu nüsha nesih hatla istinsah edilmiştir. Eserin 45 varaklık diğer bir nüshası ise British Library, Or. 7115'te kayıtlıdır (Al-Shaman 1991: 176).

Tuhfetü’l-Uşşâk, ilk defa Mes’ad S. Al-Shaman (1991) tarafından bazı eksikleriyle birlikte yeni harflerle yayımlanmıştır. Eseri daha sonra Mustafa Güneş de yayımlamıştır (2014a).

Şairin biyografisi için bk. "Hamdî, Akşemseddîn-zâde Mehmed Hamdullâh, Hamdî Çelebi, Hamdullâh Ahmed Çelebi". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hamdi-aksemseddinzade-mehmed-hamdullah