Aksaraylı Seyyid Hasan Rızâyî tarafından yazılmış hac konulu bu eserin menâzil ve menâsik içerikli manzumelerle Kabe’nin bina edilişini konu alan “Binâ-yı Ka‘be” adındaki manzume ve diğer manzumelerden teşekkül ettiği görülmektedir. Eser içerisinde az da olsa mensur kısımlar da vardır. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesinde A 249/III-IV numarasıyla kayıtlı eser, Rızâyî tarafından nesih hatla yazılmıştır. (Cankurt 2014: 169-171; Cankurt 2015: 186-189)

İzâhu’l-Meknûn’da ve Hediyyetü’l-Ârifîn’de, müellifin menâzil ve menâsik konulu bir eserinden söz edilmektedir. Ancak, her iki kaynak da eserin telif tarihi hakkında herhangi bir bilgi vermemiştir. Hanifzâde de eserinde Tuhfe’nin 1074 /1663-64 senesinde telif edildiğini bildirmektedir. Rızâyî’nin maddeye konu olan eserini 1087/1676-77 yılında tahrir ettiğini söylemesi; Hanifzâde’nin bildirdiği eserin, Rızâyî’ye ait başka bir hac seyahat-nâmesi olabileceğini akla getirmektedir. Nitekim Ceyhan ve Coşkun, eserin Cambridge Üniversity Library 284 (T), Or. 662 (8) künyesiyle kayıtlı nüshasından bahsetmişlerdir. Sözü edilen nüsha, konu ettiğimiz eser olabileceği gibi Hanifzâde’nin verdiği tarihte telif edilen başka bir eser de olabilir. Coşkun, bizzat incelediği yazmadan bazı alıntılar yaparak söz konusu alıntıları çalışmasında yayımlamıştır. Coşkun’un verdiği manzumelerin şeklî unsurları maddede ele aldığımız eserdeki bazı manzumelerle benzerlik gösterse de muhteviyatları açısından farklılıklar arz eder. Cambridge Üniversitesi Kütüphanesindeki yazma temin edilip çeviri yazılı metni sunulmadan bahis konusu edilen her iki nüshanın aynı eserlere ait nüshalar olup olmadığı konusuna şimdilik ihtiyatlı yaklaşmak gerekiyor. Coşkun, daha da temkinli yaklaşarak Cambridge nüshasının müellif Rızâyî’ye aidiyeti konusunu bile sorgulamaktadır. (Cankurt 2015: 190, 211-213; Ceyhan 2006: 248; Coşkun 2002: 16-18)

Eser, 25a-38b varakları arasını ihtiva eder. Besmeleden sonra Arapça bir girişle başlar. Burada, Beytullah’a haccetmenin gücü yeten insanlar üzerine bir farz olduğu dile getirilmekte ve bu konuyu ele alan Kur’an ayetinin bir kısmı zikredilmektedir. Sonra da Hz. Muhammed’in bir hadisi nakledilir. Şair, hacca hiç gitmeyenlerin hac güzergahlarını ve hac menzillerini bilemeyeceğini, bu yüzden onlara bir “Tuhfe” yazmak gerektiğini söyler. Buradaki bazı beyitlerden hareketle Rızâyî’nin Adana’da kadılık yaptığı sırada 1073/ 1662-63 senesinde hacca gittiği sonucuna varılmaktadır. Şam’a kadar menzillerin bilindiğini söyleyerek Şam’dan sonraki menzilleri Medine’ye kadar tek tek sıralar. Hac yolunun güvenliğine dair bilgiler paylaşan ve birtakım hac menâsikini anlatmaya devam eden şair, Kabe ve etrafında Osmanlılar tarafından yapılmış restorasyon çalışmalarını anlatarak “kitabın taliplilerine” hac yapma konusunda bazı nasihatler vermiştir. (Cankurt 2015: 187-207)

Şairin biyografisi için bk. “Rızâî, Hasan Rızâî-i Aksarâyî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/%20madde-detay/rizai-hasan-rizaii-aksarayi