"Deniz Seferlerinde Büyüklerin Armağanı" anlamına gelen, 1055 (1645-46) yılında başlayan Girit Seferi dolayısıyla Osmanlıla­rın ilk devirlerinden alarak eserin yazıldığı 1067 (1656) yılı başlarına kadar Osmanlı denizcilik tarihi hakkında bilgi veren önemli bir kaynak. Eser, Osmanlı ülkelerinin ilk sistematik coğrafya kitabı ve Osmanlı İmparatorluğu için Girit Seferinin önemi düşünüldüğünde eserin muhteviyatı sadece deniz tarihi değil, aynı zamanda Osmanlı tarihi açısından da kaynak niteliğindedir (Büyük Türk Klasikleri, 1987: 372). Kâtip Çelebi'nin metni yazma nedeni; 4 Muharrem 1067 (23 Ekim 1656) Pazar gecesi gördüğü rüyadır. Rüyası şöyledir: "Hz. Peygamber gazi kıyafetinde, kılıç kuşanmış olarak, eteğini beline dolamış vaziyette bir sahradadır. Arkadaşları kendisinden uzaktadır, Kâtip Çelebi ise bazı ilmî konularda onunla sohbet etmektedir. Oturma ile ayakta durma arası bir konumda iken peygamberin dizlerini öper ve kendisine bir konu tavsiye etmesini ister. Hz. Peygamber o zaman “Yâ Peygamber” ismiyle meşgul olmasını söyler. Bu ses kulaklarında tekrarlanır." Kâtip Çelebi rüyasını yorumlar ve gördüklerinden iki mana çıkarır. Birincisi Hz. Peygamber’in savaşçı kıyafeti ile kılıç kuşanmış olarak görünmesi, o sırada Bozcaada ve Limni’yi işgal eden Venediklilerin üstünlüğüne karşı hazırlıklı olmak manasına, diğeri ise kendisinin bundan sonra daha fazla şeriat ilimleri ile meşgul olması anlamına gelmektedir. Bu rüyadan hareketle Kâtip Çelebi, kendisinin Tuhfetü’l-Kibâr’ı eskilerin zaferlerini anlatmakla düşmana karşı hazırlık yapma görevini yerine getirmiş olduğunu düşünerek kaleme alır (Kâtib Çelebi, 2018: 33-35).

Tuhfetül-Kibâr, Kâtip Çelebi’ye yapılan bir sipariş üzerine yazılmıştır ve padişaha sunulması da bu nedenle önemlidir. Nitekim tamamlandıktan kısa bir süre sonra IV. Mehmet’e sunulan eser nüshası için o dönemde ilmiyenin en önemli mevkilerinde bulunan kişileri birer takriz yazmıştır. Bunlar arasında Şeyhülislâm Bolevî (Bolulu) Mustafa Efendi, Rumeli Kazaskeri Sun‘î-zâde Seyyid Mehmet Emin Efendi, sâbık Rumeli Kazaskeri Şaban Efendi ve Anadolu Kazaskeri Mehmet İsmetî Efendi bulunmaktadır. Takrizleri yazanların bulundukları görevlerden hareketle eserin saraya sunulma tarihini tespit etmek de mümkün olmaktadır. Bu takdirde, 1067 (1657) senesi başlarında eserini tamamlayan Kâtip Çelebi, senenin ortalarında temize çektirmek ve takrizleri yazdırmak suretiyle Tuhfetü’l-Kibâr’ı Saray’a sunmuştur. Eserin Saray’a ne zaman sunulduğu konusunda takrizleri yazanlar ile ilgili bilgiler ipucu vermektedir. O devrin takriz sahibi en üst düzey ulemasının bulundukları görevlere getirildikleri tarihler bilindiğine göre, takrizlerin Şa‘ban (Mayıs) ayından sonra ve Kâtip Çelebi’nin ölüm tarihi olan 27 Zilhicce 1067 (6 Ekim 1657)’den önce yazılmış olması gerekmektedir. Bu sebeple Kâtip Çelebi, Tuhfetü’l-Kibâr'ı Ramazan–Zilhicce 1067 (Haziran-Ekim 1657) arasındaki bir tarihte Saray’a yani on beş yaşındaki genç padişah IV. Mehmet’e sunmuş olmalıdır (Kâtib Çelebi, 2018: 35-36).

Tuhfetü’l-Kibâr, İslâm kaynaklarında yer almamış Batı coğrafyacılığı ile ilgili bilgilerin, Doğu coğrafyacılığına ait bilgilerle birleştirilmesiyle oluşturulmuş genel bir coğrafya kitabıdır. Kâtip Çelebi Tuhfetü’l-Kibâr’da, tarihte bilinen Osmanlı kaptanlarının “re’y ü tedbîrleri”ni ve bu sayede elde ettikleri başarılarını anlatmıştır. Eseri kaleme almasındaki amacı, deniz ve kara savaşlarının bazılarında kuvvet bulup gururlanan düşmanı görmesi sonucu söz konusu savaşlardaki gözlemlerini aktarmak, yenilgilerin sebebi bazı aksaklıkların giderilmesi adına da önerilerde bulunarak orduyu bezginlikten ve gevşeklikten kurtararak faydalı olabilmektir. Nitekim eserde tamamı deniz seferleri vesilesiyle verilmiş olmakla beraber çoğu kara seferlerine de tatbik edilebilecek mahiyette tavsiye ve öğütler bulunmaktadır. Bu bakımdan Tuhfetü’l-Kibâr " siyâset-nâme" tarzında bir eser olarak da değerlendirilebilir. Öyle ki eser, yazıldığı andan itibaren büyük ilgi görmüştür. Osmanlının ilk döneminden eserin yazıldığı tarihe kadar karada, denizde tedbirsizlik ve hatalar yüzünden uğranılan bozgunlara/başarısızlıklara  çareler bulmak amacıyla yazılan eserde dünya haritası, Akdeniz ve Karadeniz, Akdeniz'de Osmanlı hakimiyetindeki adalar, Adriyatik denizi adaları ve buradaki sahil kentlerini gösteren dört harita ve iki pusula yer almaktadır. Eser, mukaddime, iki kısım ve hatimeden meydana gelmekte; eserde önce coğrafyanın önemi ortaya konularak Mora, Venedik, Arnavutluk ve diğer Akdeniz sahilindeki Avrupa memleketleri, özellikle Venedik dukalığı anlatılmakta; muhtelif kaynaklardan hareketle geçmişteki deniz fetihleri ve belli başlı derya kaptanlarının faaliyetleri sıralanmaktadır. Tersane-i Âmire ve donanma hakkında bilgilerin verildiği eserde malî sıkıntıların, asker, hazine ve reâyâ ile ilgili meselelerdeki bozulmanın sebepleri gösterilerek çözümler tavsiye edilmektedir. (Kâtib Çelebi, 1329: 145). Bu sebeple özellikle Girit Seferinin baş­larında karşılaştığımız yenilmeleri anlatırken, hataları ve tedbirsizlikleri göstermek suretiyle, bunların sebep­lerini ve önlemenin çarelerini kıssadan hisse kaydıyla birer birer işaret etmiş ve kitabının sonunda bunların hepsini vasâyâ (öğütler) bölümünde, kırk öğüt halinde toplamıştır. Kâtip Çelebi kitabının sonunda, düşmanın Osmanlı ülkelerine tecavüze fırsat bulmasının, malî düşkünlüğün, asker, hazine ve halk işlerindeki bozukluğun, gerek­li tedbirleri almaktaki kusur ve ihmalden geldiğini, Ya­vuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman zaman­larındaki yollardan ayrılarak sonradan gelenlere 'ne ya­parsak kanun olur' sanmalarının bu sonucu doğurduğu­nu tekrarlayarak kitabının asıl amacını güçlendirmektedir. 

Eserin yurt içi ve yurt dışında bilinen 33 nüshası bulunmaktadır (Mesela bk. TSMK Revan 1193; TSMK, Revan 1190; TSMK, Revan 1189; İstanbul Üniversitesi, Nadir Eserler Kütüphanesi TY. 6118;  British Library, Or. 7291; Leiden Üniversitesi Kütüphanesi, Warner Koleksiyonu, (Cod. Or. 825) İbrahim Müteferrika tarafından matbaanın ikinci eseri olarak basılan eser, İngilizce ve Fransızca çevirileri vardır (Gökyay, 1986: 42-44). Babinger Tuhfetü’l-Kibâr’ın İngilizce tercümesinden History of the Maritime Wars of the Turks adı altında bahsetmiş, mütercimin ismini ise sadece iki baş harften ibaret olarak J. C. seklinde vermiştir. Ayrıca “orijinal bir Farsça (!) el yazmasından” İngilizce’ye çevrildiğini belirttiği bu tercümenin Londra’da basıldığını da söylemiş fakat basım yılı olarak herhangi bir tarih göstermemiştir. (Babinger 2000: 222). Babinger’den naklen Gottfried Hagen da eserden bahsetmiştir (URL 2).

Yazarın biyografisi için bk. “Kâtib Çelebi". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/katib-celebi