Şehzade Mehmed’in 1582’de gerçekleştirilmiş sünnet şenliği için yazdığı Sûr-nâme'si ile bilinen Bosnalı İntizâmî'nin (ö. 1021/1611’den sonra) manzum olarak kaleme aldığı sergüzeştnâmesi. İntizâmî bu eserinde, çocukluk yıllarından başlayarak ‘koca’yıp gözden düştüğü yıllara kadar, hayatını büyük oranda macera merkezli kesitler üzerinden anlatıp geniş bir otobiyografisini verdiği gibi ‘klasik çağ’ın izlerini taşıyan II. Selim ve III. Murad devrine dair de birçok konu ve kişiyi eserine almıştır.

Klasik Türk edebiyat türlerinden sergüzeştname türünde kaleme alınan esere Tuhfetü'l-İhvân adı verilmiştir. Tuhfetü’l-İhvân, mesnevi nazım biçimi ve aruzun “fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün” kalıbı ile yazılmış olup yapılan neşrine göre 4379 beyitten oluşmaktadır. Ancak eserin 4003. beytinden sonraki kısmı aruzun “mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün” kalıbı ile yazılmıştır (Okuyucu ve Yazar 2020: 83).

Eldeki nüshalarında “Pâdişâh-ı İslâm Sultân Aḥmed bin Sultân Muhammed’ün Vasfı Beyânındadur” başlığı altında bir medhiye yer almakta olan eserin, I. Ahmed’in tahta çıktığı yıl olan 1603 yılında birinci versiyonunun tamamlandığı, sonraki gelişmelere bağlı olarak şairin 1608 yılında ikinci bir versiyonu oluşturduğu düşünülürken Nasuh Paşa için eklenen kısmın ise, bu kısmın sonunda yer alan tarih beytine nazaran 1020/1611 yılında kaleme alındığı ileri sürülmüştür (Okuyucu ve Yazar 2020: 89).

Osmanlı telif geleneğinde örnekleri sıklıkla görüldüğü üzere eserin kaleme alınışı dostların talebine bina edilmişse de sebeb-i telif bölümü dikkatli bir okumaya tâbi tutulduğunda Tuhfetü’l-İhvân’ın sadece dostların talebi üzerine yazılmadığı, şairin bu eseriyle yaşlılık döneminde içine girdiği ekonomik darboğazdan çıkmasını sağlayacak bir hâmi bulma amacını da güttüğü düşünülmektedir (Okuyucu ve Yazar 2020: 92).

Mesnevi nazım biçiminin gelenekselleşen giriş bölümlerinden sonra kendi sergüzeştini anlatmaya başlayan İntizâmî, eserinde kendisinden 3. şahıs olarak bahsedip eser boyunca anlattığı konuya uygun mensur başlıklar kullanmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu’nun XVI. yüzyılda Rumeli coğrafyasında ulaşabildiği uç sınırlara yakın bir bölgede, Foça’da doğup hayatının önemli bir kısmını bu coğrafyada tüccar ve bürokrat olarak geçiren İntizâmî’nin ana çizgileriyle hayatını tahkiye ettiği  Tuhfetü’l-İhvân’ın bir Osmanlı bürokratının geniş bir coğrafyaya yayılan ayrıntılı ve sürükleyici hayat hikâyesini kahir ekseriyetle kronolojik bir düzende verdiği görülmüştür. Bu itibarla eserde; sibyân okulunda uğradığı haksızlık, ilim yoluna niyetlenmişken kendisine verdiği sözü tutamayıp ticaret hayatına geçişi, bir iftira ve nifak sonucunda tıkıldığı hapishane köşelerinde unutulması, kumaş dükkanının yanıp kül olması neticesinde büyük bir hayal kırıklığına uğraması, devlet adamları yanında uzun yıllar kâtip olarak çalışması, koçu ile seyahat ederken uçurumdan düşüp parça parça olmaktan, donmuş Tuna nehrinin üzerinden geçmeye çalışırken boğulmaktan ve Foça’daki evine dönüşü sırasında karlar altında kalıp donmaktan son anda kurtulması, bir hatuna gönül kaptırıp yaptığı kaçamaklardan kadın kılığına bürünerek kurtulması, uçbeyleriyle akınlara çıkması, Darüssaâde’de yeni bir hayata başlaması, Sûr-nâme kitabını yazıp padişaha sunması, Eğri seferine katılıp sefer dönüşünde türlü türlü zorluklarla karşılaşması, ahir ömründe kalabalık ailesiyle birlikte zorluklarla boğuşması gibi geniş yelpazedeki birçok hadise tahkiye edilmiştir. Eserde, bir Osmanlı bürokratının gençlik coşkusu, heyecanı, hayal kırıklıkları, kötü alışkanlıkları, dibe vurmaları, başarıları ve tabii ki pişmanlıklarını dram tadında görmek mümkündür (Okuyucu ve Yazar 2020: 309).

Tuhfetü’l-İhvân isimli mesnevisinde İntizâmî bir yandan küçük bir Boşnak şehri olan Foça’daki çocukluğundan başlayarak 70 yıllık hayat hikâyesini kronolojiye bağlı şekilde anlatırken diğer taraftan çevresinde bulunduğu önemli devlet adamları ve onlarla ilgili tarihî hadiseler hakkında bilgi vermektedir. Dolayısıyla eser orijinal bir hayat hikâyesi olmanın ötesinde tarihe tanıklık etmek ve bazı önemli bilgileri vermek gibi bir özelliği de haizdir (Okuyucu ve Yazar 2020: 54).

İntizâmî eserine toplamı 43 beyit tutan 4 kıta, 3 müfred, bir kaside ve bir gazel dâhil etmiştir. Tamamı kendisine ait olan bu şiirler, İntizâmî’nin günümüze ulaşan eserleri dışında başka şiirlerinin de varlığını belgeleyip bir divanının olabileceğine işaret etmesi bakımından önemlidir. Ayrıca şair bu eserinde, kendisinin bir diğer eseri olan Budin Şehrengiz'inden de birkaç beyit vermektedir (Okuyucu ve Yazar 2020: 87). 

Eserin Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Manzum, 1150 (AE) ve Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları 108 (B) olmak üzere yer yer birbirini tamamlayan iki nüshasına ulaşılmıştır. Eserin neşrini gerçekleştiren Cihan Okuyucu ve Sadık Yazar eldeki nüshalar üzerinde yaptıkları incelemenin Tuhfetü’l-İhvân’ın iki ayrı versiyonunun kurulmuş olabileceğine işaret ettiğini belirtirler. Bu anlamda; güçlü karinelerin işaretiyle Ali Emiri nüshasının birinci versiyonun müellif hattı nüshası, Nasuh Paşa’yı konu alan bir zeyli barındıran B nüshasının ise ikinci versiyonun müellif hattı bir nüshadan ya da müellif hattından çoğaltılan bir nüshadan kopyalandığı tahmin edilmiştir (Okuyucu ve Yazar 2020: 311).

Tuhfetü’l-İhvân, manzum olarak kaleme alınmış bir mesnevi olmakla birlikte, özellikle çift kahramanlı aşk hikâyelerini tahkiye eden kimi mesnevilere kıyasla mecazlı anlatım bakımından daha sınırlı olan bir eserdir. Bunda yazarın metni kurmaktaki amacı önemli rol oynamıştır. Kuvvetle muhtemeldir ki eserini kaleme alırken tabii olarak metnini türlü yollarla edebileştirme kaygısı taşımakla birlikte İntizâmî’nin birincil amacının, başından geçen hadiseleri nazım yoluyla kaleme alıp dolaşıma sokma, daha özelde ise bu eser sayesinde sesini bir hâmiye duyurmak olduğu anlaşılmaktadır. Bu amacına binaen zihnini “anlat”maya ve tahkiye etmeye yoğunlaştıran şairin kurduğu metni, sözün hakikat anlamı dışındaki kullanımlarına yoğun olarak başvurup edebileştirmesi, özellikle ses ve lafız açısından yaptığı edebileştirmeye oranla daha sınırlı bir düzeyde kalmıştır (Okuyucu ve Yazar 2020: 314).

İntizâmî ile ilgili ilk bilimsel çalışmaları yapanlardan olan  Şeref Boyraz ve Mehmet Arslan, Sûr-nâme’nin Atatürk Kitaplığı nüshasının kenarında kayıtlı olan eksik nüshasını da görmüş ve şairle ilgili bazı önemli bilgileri buradan iktibas etmiştirler. Ancak araştırmacılar, bu eksik nüshada, kayıp varaklarda kaldığı için eserin adını tespit edemedikleri gibi diğer bazı mühim bilgilere de ulaşamamışlardır. Arslan, eseri Manzum Târihçe olarak isimlendirmiştir. Eserin Ali Emîrî nüshasını gören İbrahim Olgun, Türk Dili Dergisi’nin Anı özel sayısında hazırladığı anı kaynakçasında, “Basılmamış Anı Yapıtlarından Saptanabilenler” başlıklı kısımda yazarın adını hataen Bosnalı Nizamî olarak kaydetmiş olsa da eserin adını ve türünü isabetli bir şekilde tespit edip künyesini de vermiştir; ancak bu bilgi de araştırmacıların gözünden kaçmış gibidir (Okuyucu ve Yazar 2020: 49-51). Millet Kütüphanesi’ndeki nüshasının Sadık Yazar tarafından tespit edilmesiyle birlikte Tuhfetü’l-İhvân’ı ele alan bazı çalışmalar da yapılmıştır. Cihan Okuyucu'nun konuyla ilgili iki, Sadık Yazar'ın da bir bildirisi vardır. Eser Cihan Okuyucu ve  Sadık Yazar tarafından geniş bir incelemeyle birlikte neşredilmiştir (2020).

Şairin biyografisi için bk. "İntizâmî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/intizami