Eserden Örnekler

Tuhfetü'l-Ahyâr fi’l-Hikem ve’l-Emsâl ve'I-Eş’âr'dan

a — İnsan: Denir ki insan küçük âlemdir ve büyük âlemde ne varsa, yani kâinatta onda da vardır. Yerden göğe kadar ne varsa, benzeri onun küçüğü olan insanda da var­dır. Tek tek her insan bir büyük âlemdir. Güneşin ışı­ğı, ayın nuru, gecenin karanlığı, havanın inceliği, suyun berraklığı, dağların yoğunluğu, arslanın cesareti, eşeğin sabrı, domuzun hırsı, karganın ihtiyatı, tilkinin kurnaz­lığı, alıcı kuşun korkaklığı ve daha bunun gibi ne var­sa.... insan ruh ve bedenden meydana gelmiş bir bütün­dür. Kendisine akıl ve dil verilmiştir; dış yüzü duyularla süslenmiştir, içi de takva ile. Gıdalanıp büyümesi bakı­mından ona bitki denir; duyup hareket etmesi yönünden hayvan diye adlanır; eşyanın gerçeklerini bilmesi cihetinden de melek adını almıştır. Himmetini bu yönlerden hangi yöne sarf ederse, ona katılır, yani bitki, hayvan ve­ya melek olur. Bedende ruh, bir ülkede vali gibidir. İn­sanın melekeleri ve azası da onun kullan yerindedir. Bunlar bu bedene hükmederler. Beden şehirdir, kalp ise bu şehrin merkezidir. Akıl şefkatli ve iyi öğütler ve­ren bir vezir gibidir. Öfke ise münafık bir veziri andırır, görünüşte öğüt verir amma iç yüzünden düşmandır. ve onun âdeti daima akılla kavga etmektir, akim dur­duğu yer acayiptir, hayal etme melekesinin yeri ise dima­ğın ön kısmıdır, ki hazinedar gibidir, dil de tercüman gibi, beş duyu ise habercilerdir ve bunların ortak duygu­suna yol verir. Akıl, bunları hazinedara teslim eder, ha­zinedar da bunları, memleket işlerinde tedbir almak üze­re, ihtiyacı olduğu bir zamanda kullanması için saklar.

b — İnsanın üstünlüğü: İnsanın üstünlüğüne gelince, insan, ruh ve beden bakımından bütün hayvanlara üstündür. Ruh bakımın­dan üstünlüğü, düşünme melekesi iledir iki bununla in­sanda akıl, bilgi, hikmet ve tedbir görülür. Hayvanlarda ise, duyup tahayyül etse de, onlarda düşünce olmadığı gibi, bilinen vasıtasıyla 'bilinmeyeni çıkarmak gücü yok­tur. Eşyanın illetini de, sebeplerini de bilmez, istidadın­da fikir sanatlarını öğrenmek de yoktur, gerçi bazıları tahayyül edilen sanatları öğrenir, bu yolda en kuvvetli fil ve maymundur. İnsanın beden bakımından üstünlüğüne gelince, on­da işleyen bir el vardır, koşan dil vardır ve boyunun dik oluşu, bu dünyada ne varsa hepsine hâkim olduğunun delilidir. Allah u Teâlâ bu hususta 'biz insanı ahsen-i tak­vim üzere halk ettik' ayet-i kerimesiyle ve suret verdik ve suretlerinizi güzel kıldık’ ayet-i kerimesiyle tembihte bulunmuştur. Bu ahsen-i takvim' tabiriyle yalnız yüz ve beden güzelliğini değil, aynı zamanda akıl cihetinden suretini de kast etmiştir, yani iç güzelliğini. Allah'ın in­sanı şerefli kılması da, işte bu yüzdendir, yani dış ve iç güzellikleriyledir, bundan dolayı da ‘biz Âdemoğlunu yü­ce kıldık' buyurmuştur. (Gökyay 1986: 108-109).