19. yüzyıl şairlerinden, Kars doğumlu Hacı Sâlih-zâde Halil’in eseri. Bazı kaynaklarda Muhlis önadıyla da rastladığımız şairin birçok eseri olmasına rağmen Tuhfe-i Hâcibî’ye hiçbir kaynakta değinilmemiştir. Eser, Arapça kelimelerin Türkçe karşılıkları verilerek hazırlanan manzum bir sözlüktür. 7 varaklık sözlüğün her varağı 11 satır, ikişer sütun bulunmaktadır. Talik kırması ile yazılan sözl;, mukaddimesi 13, sözlük kısmı ise 122 olmak üzere toplamda 135 beyitten oluşmaktadır.

Arapça 516 kelimenin Türkçe karşılıklarının verildiği eserde bilinmeyeni vurgulamak amacıyla Arapça her kelimenin üstü çizilmiştir. Yine okuyucuya kolaylık sağlamak adına bazı kısımlarda Arapça kelime ve bunun karşılığı olan Türkçe kelimenin altına yine kırmızı renkte rakam veya işaret konmuştur. Eserin sonunda ise, temme kısmında eserin adı, eserin kaç yılında kim tarafından yazıldığı gibi bilgilere yer verilmiştir. Şair, sözlük içerisinde “Bahr-ı Serî’-i Mutavvel, Bahr-ı Remel-i Müseddes-i Maksûr, Bahr-ı Muzâri’-i Ahreb” gibi bahir başlıklarına yer verse de Bahr-ı Mütekârib’in iki farklı vezniyle yazılan bölümün başlığı yazılmamıştır. Mukaddime bölümünde bir serî, sözlük bölümünde ise 2 mütekârib, bir serî, bir remel, bir muzârî olmak üzere 4 farklı bahirde 5 vezin kullanılmıştır. Ayrıca veznin daha iyi anlaşılması amacıyla her bahrin son beytinde ilk mısrada bir takti veznini yazmıştır.

Mesnevi nazım şekli ile yazılan eserin sözlük kısmında, dinî kelimelerden çok, gündelik hayata ait kelime ve kelime gruplarına yer verilmiştir. Genellikle hayvan, bitki, renk, kavram gibi isim türünde kelimelere yer verildiği gibi sıfat, fiil, fiil mastarı türünden çok sayıda kelimeye de yer verildiği görülmektedir. Kelimelerin sıralanmasında belli bir kural gözetilmemiş fakat mısra içerisinde aliterasyona özen gösterilmiştir. Şairin genel olarak vezin beyit uyumunu gözettiği eserde, birkaç yerde zihaf kusuru yaparak aruz hatasına düştüğü de görülür.

Tuhfe Hâcibî’nin bilinen tek nüshası Sivas Ziya Bey Kütüphanesi’nde 3806/11 demirbaş numarasıyla kayıtlıdır. 1223/1808’de İshak b. Halil b. Osman tarafından istinsah edildiği bilgisi eserin ilk sayfasında verilmiştir. Eser üzerine Özkan Uz sözlüğün çeviri yazılı metnini de içeren bir makale çalışması yapmıştır (Uz 2019).

Şairin biyografisi için bk. “Hâcibî, Hacı Sâlih-zâde Halîl Hâcibî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hacibi-haci-salihzade-halil-hacibi (Erişim tarihi: 22.05.2022)