Muhammed Fevzî b. Ahmed et-Tavasî (d. 1242/1826-ö. 1318/1900)’nin Tuhfe-i Vehbî tarzında yazdığı Arapça-Türkçe manzum sözlüğü. Arapça-Türkçe manzum sözlüklerin son halkalarından biri kabul edilebilecek eserin bugün için bilinen yazma nüshası mevcut değildir. Matbu nüshanın kapak sayfasında bildirildiğine göre, eserin Fevzi Efendi’nin Medine-i Münevvere kadılığı yaptığı dönemde ve bir aralık hasta bulunduğu sırada mahkeme-i şer’iyede 1306/1888-89 tarihinde nazmedilip, tertip edildiği yazıyorsa da, son beyitte şair “Yek kalem çıkdım da yazdım Fevziyâ târihini / Avn-i Mevlâ ile tuhfem oldu pek de dil-nişîn” beyti ile eserini tamamladığı tarihi ebced hesabıyla 1308/1890–91 olarak bildirmiştir. Buna göre eserin yazımına 1306/1888–89 tarihinde başlanmış ve 1308/1890–91 yılında tamamlanmıştır. Yine eserin “Hem de yazdım bir sene zarfında anda çâr eser / Bir menâsik bir de işbu tuhfe-i dürr-i semîn” 1030. beytinde Mehmed Fevzî’nin söylediğine göre bu sözlükle birlikte menâsik türündeki eserini bir yıl içinde yazmıştır.

Sözlük tertip itibariyle bir dibace (mukaddime), sözlük kısmı ve bir hâtimeden meydana gelmiştir. 1048 beyitten meydana gelen ve benzer manzum sözlüklere nispetle hacimli sayılabilecek olan eser, besmeleden sonra mesnevî nazım biçimi ile kaleme alınmış 23 beyitlik dibace ile başlamıştır. Dibacede klasik tertibe uygun olarak Allah’a hamd ve peygambere salavatın ardından, Arapçanın öneminden ve faziletlerinden söz edilmiş, pek çok müellif tarafından manzum sözlük yazıldığı, fakat bu sözlüklerdeki kelime kadrosunun halkın (avamın) seviyesinin çok üstünde olduğu, dolayısıyla herkes için anlaşılır bir sözlük nazmetmenin gerekliliği üzerinde durulmuştur. Müellif devamında, hem aydınların hem de halkın kolayca anlayabileceği, “her tıfl-ı pâk”in de ezberlemesi için bir sözlük tertip etmek istediğini ve sözlüğünün sağlayacağı fayda ile herkesin Arapçayı az çok konuşmaya muktedir olmasını hedeflediğini; fakat buna rağmen vezin ve kafiye zaruretinden dolayı az kullanılan ve çok fazla bilinmeyen kelimeleri de “bi’z-zarûre” kullandığını ifade etmiştir. Sebeb-i telif açıklandıktan sonra sözlüğe Tuhfe-i Fevzî adının verildiği belirtilmiş ve dibace dönemin padişahı II. Abdülhamid’e dua edilerek sonlandırılmıştır.

Eserin ana kısmını oluşturan sözlük bölümü oldukça akıcı bir şekilde nazmedilmiş, Arap alfabesinin harfleriyle kafiyelenmiş, gazel nazım şekli ile tertip edilmiş ve beyit sayısı 11-28 beyit arasında farklılık gösteren 63 kıt’anın altında yer alan 1016 beyitten meydana gelmiştir. Beyit sayıları birbirinden farklılık gösteren kıt’alar, tamamı Arapça olan müfredlerle birbirinden ayrılmıştır. Bulunduğu kıt’anın vezninde yazılmış olan bu müfredler esasında kıt’a başlıklarıdır. Bu başlıklar bir yandan okuyucuya kıt’anın hangi vezinle yazıldığı bildirirken diğer taraftan kıt’anın kafiyesini gösteren revî harflerini de içermekte, böylelikle kıt’anın hangi kafiyeye sahip olduğunu da baştan bildirmiş durumdadır. Kıt’alarda Arap alfabesinin tamamına yer verilmiş, kimi zaman da bazı harflerde birden fazla kıt’a kaleme alınmıştır. Ayrıca birçok manzum sözlükte olduğu gibi kıt’aların sonunda yer alan her beyit, dinî ve ilmî içerikli birer nasihat cümlesi biçimindedir. Kıt’alarda tercümesi verilen Arapça kelimeler, esere tematik bir sözlük özelliği verecek şekilde tertip edilememiştir. Kıt’alarda konu düzeyinde görünen bu dağınıklık, beyitlerde bir dereceye kadar giderilmeye çalışılmıştır. Beyit içerisinde sağlanmak istenen konu bütünlüğü için kimi beyitler, bir Arapça kelimenin müştaklarından faydalanılarak oluşturulmaya çalışılmıştır. Sözlükte Arapça isimler dışında basit sülâsî fiillerin mâzî, muzârî ve emir çekimleri ile yine başlangıç seviyesinde kurulabilecek kolay cümle yapılarına yer verilerek manzume tek düzelikten çıkarılmaya çalışılmıştır. Sözlük kısmından sonra, “İnnenî errahtü tekmîle’l-kitâbi’l-müstebîn / fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün” başlığı altındaki dokuz beyitlik hatimede, II. Abdülhamid’e tekrar dua edilmiş ve ebced hesabıyla sözlüğün tamamlanma tarihi verilerek eser tamamlanmıştır.

Kıt’alarda “fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün, fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün, mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün, mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün, müstef’ilün fâ‘ilün müstef’ilün fâ‘ilün” vezinleri kullanılmıştır. Sözlükte 3200 civarında Arapça kelime/kelime grubunun Türkçe karşılığına yer verilmiştir. Genel olarak sade ve anlaşılır Türkçe kelime ve ibarelerin seçilmesine özen gösterilmiş olmasına rağmen, kimi zaman tercümelerde arkaik kelimeler de kullanılmıştır. Mehmed Fevzî’nin sözlüğü, tarih, baskı yeri ve matbaa belirtilmeksizin 48 sayfada taş baskı ile basılmıştır. Sözlüğün metnini Uğur Boran bir makale ile neşretmiştir (2016).

Şairin biyografisi için bk. “Fevzî, Mehmed”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fevzi-mehmed-mdbir