Türk dili ve edebiyatının yazılı ilk eserlerinden biri.

İki taştan oluşan yazıtın her bir taşında dört yüz bulunmakta, dolayısıyla sekiz yüzde Türk runik harfleriyle yazılmış toplam 62 satırlık Eski Türkçe metin yer almaktadır. Birinci taş, 243 x 64 x 32 cm., ikinci taş ise 215 x 45-50 x 28 cm. ölçülerinde olup birinci taşta 35, ikinci taşta ise 27 satır bulunmaktadır. Yazıt bugün Moğolistan’ın başkenti Ulan Batur’un 60 km. kadar doğusunda, ilk dikildiği yerdedir. II. Köktürk Devleti’nin önemli devlet adamlarından Tonyukuk’un bizzat kendisi tarafından yazdırılıp diktirildiği konusu genel kanaattir.

Tonyukuk’un, Köktürklerin Çin’deki Tang Hanedanlığı yönetimine tâbi olarak yaşadığı sırada dünyaya geldiği, yazıtın ilk satırında ifade edilmiştir. Yazıtta Tonyukuk’un doğumu, soyu gibi kişisel bilgilere yer verilmemiştir. Kendi yazdıklarında doğum tarihine ilişkin herhangi bir ipucu bulunmamasından dolayı tarih verenlerin, Tang Hanedanlığı yıllıklarından yararlanarak tahmin yürüttüğü anlaşılmakta, bu durum Tonyukuk’un doğum tarihi için farklı tarihlerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Örneğin, Sir Gerard Clauson (1976: 142), doğum tarihinin 646 olabileceğini önerir. Louis Bazin (2011: 169) ise 646’dan az önce doğmuş, 726 yılı civarında seksen yaşında ölmüş olması gerektiğini ileri sürer.

Tonyukuk’un adı, Tonyukuk ve Tunyukuk olmak üzere iki şekilde okunagelmiştir. Türk runik harf sisteminde o ve u sesleri tek bir harf ile gösterildiği için her iki okuyuştan hangisinin doğru olduğunu anlamak mümkün değildir.

I. Köktürk Kağanlığı’nın 630 yılından itibaren Tang Hanedanlığı yönetimi tarafından Çin’in kuzey bölgelerine yerleştirildiği ve eski vatanları Orhon, Tula ve Selenge ırmaklarının suladığı toprakların Dokuz Oğuzların egemenliği altına girdiği bilinmektedir. İlteriş Kağan liderliğindeki Köktürkler, 680’li yılların başında bağımsızlıklarını elde etmek üzere bir mücadeleye girmiş, bu bağımsızlık hareketi Tonyukuk’un yazıtında da kendine yer bulmuştur. Dolayısıyla II. Köktürk Devleti’nin İlteriş Kağan tarafından kurulmasında Tonyukuk’un da büyük rolünün olduğu anlaşılmaktadır.

Tonyukuk’un tam olarak kim olduğu, soyu gibi konular epeyce tartışmaya sahne olmuştur. Tonyukuk’un kimliği konusunda kendi yazdıklarından sonuca ulaşmak mümkün değildir. Tonyukuk ile aynı kişi olduğu yönünde genel bir kanaat bulunan ve Tang Hanedanlığı yıllıklarında adı Ashide Yuanzhen (阿史徳元珍) olarak geçen kişinin II. Köktürk Kağanlığı’nın kuruluş yılları döneminde başkomutan olduğu ve Türgeşlerle yapılan bir savaşta öldüğü kaydı, Tonyukuk’un kimliği konusunda epeyce bir karışıklığa neden olmuştur. Bu ölüm haberinin Çin kaynaklarının uydurması ve dolayısıyla Tonyukuk ile Ashide Yuanzhen’in aynı kişi olduğu görüşü, Çin dili ve tarihi uzmanı Friedrich Hirth (1899: 14-15) tarafından ortaya atılmış, o günlerden bugüne kadar bitmeyen bir heyecanla tartışılmıştır. Tang Hanedanlığı yıllıklarındaki bilgileri yayımlayan Liu Mau-tsai (2006: 217-218 ve 330-331) ise, Ashide Yuanzhen ile Tonyukuk’un aynı kişi olmadığı kanaatindedir. Hasılı, Ashide Yuanzhen ile Tonyukuk’un aynı kişi olup olmadığı, üzerinde uzlaşmaya varılamamış konuların başında gelmektedir.

Yazıtta II. Köktürk kağanlarından İlteriş, Kapgan ve Bilge Kağan dönemlerinde cereyan eden olaylardan; güneyde Çin’e, kuzeyde Güney Sibirya bölgesine, doğuda Kitanlılara ve batıda Türgeşler ile günümüz Özbekistan dolaylarında bulunan Soğdiana bölgesine yapılan seferlerden söz edilmiştir. Özellikle Güney Sibirya bölgesinde yaşayan Kırgızlara yapılan seferler altı satır kadar yer tutmaktadır.

Yazıt, 1897 yılında bitkibilimi uzmanı Yelizaveta Nikolayevna Klements (1854-1914) tarafından bulunmuştur. Wilhelm Radloff 1898 yılında yayımladığı makalesinde yazıt hakkında ilk bilgileri vermiş, 1899 yılında ise bilimsel yayımını yapmıştır. Yazıtın ilk görselleri de yine Radloff tarafından 1899 yılında yayımlanan Atlas der Alterthümer der Mongolei, im Auftrage der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften adlı çalışmanın 4. cildinde bulunmaktadır. Türk runik harf sistemini çözmeyi başaran Vilhelm Thomsen ise 1916 yılında yayımladığı “Turcica” adlı makalesinde Tonyukuk yazıtındaki okuma ve anlamlandırma sorunları ile ilgili kendi görüşlerini vermiştir. Yine Thomsen’in “Moğolistan’daki Türkçe Kitabeler” adlı makalesi Ragıp Hulusi Özdem tarafından Türkçeye çevrilmiş ve Türkiyat Mecmuası’nın 3. cildinde yayımlanmıştır. Hüseyin Namık Orkun’un 1936 yılında yayımladığı Eski Türk Yazıtları adlı kitabının ilk cildinde yazıtın yeni bir okuma ve anlamlandırması bulunmaktadır. René Giraud’nun 1961’de Paris’te yayımladığı l’Inscription de Baïn Tsokto adlı eseri, Tonyukuk yazıtı ile ilgili önemli çalışmalardan biridir. Talat Tekin’in 1968 yılında Indiana Üniversitesi tarafından yayımlanan A Grammar of Orkhon Turkic adlı çalışmasında Tonyukuk yazıtının yeni bir yayımı yapılmıştır. Muharrem Ergin’in Orhun Abideleri adlı eseri bu yolda yapılmış önemli çalışmalardan biri olarak değerlendirilmektedir. Volker Rybatzki’nin 1997’de Szeged Üniversitesi tarafından yayımlanan Die Toñuquq-Inschrift ile Árpád Berta’nın 2004 yılında yayımlanan Szavaimat Jól Halljátok... A Türk és Ujgur Rovásírásos Emlékek Kritikai Kiadása adlı eserleri de Tonyukuk yazıtının önemli neşirlerindendir. Berta’nın eseri, Sözlerimi İyi Dinleyin: Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını adıyla Emine Yılmaz tarafından Türkçeye çevrilmiş ve 2010 yılında Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanmıştır. Talat Tekin’in Tunyukuk Yazıtı adlı çalışması 1994 yılında yayımlanmıştır. Cengiz Alyılmaz’ın, Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu adlı eseri, yazıtın bugünkü durumu hakkında verdiği bilgiler bakımından değerlidir. 2012 yılında Erhan Aydın’ın Orhon Yazıtları, Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor ile Mehmet Ölmez’in Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları adlı kitabı, yazıtla ilgili yakın zamanlarda yapılan çalışmalardandır. 2016 yılında Ahmet Bican Ercilasun’un Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları Dergâh Yayınları; Hatice Şirin’in Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi adlı çalışması ise Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanmıştır. Erhan Aydın’ın Türklerin Bilge Atası Tonyukuk, Tonyukuk ile ilgili biyografik eserlerden biridir. Ali Akar’ın Bilge Tonyukuk Yazıtı adlı çalışması 2020 yılında Ötüken Neşriyat tarafından yayımlanmıştır. 2020 yılının UNESCO tarafından “Tonyukuk Yılı” ilan edilmesinden dolayı, Tonyukuk ve yazıtı ile ilgili birçok etkinlik düzenlenmiş, çok sayıda makale ve bildiri yayımlanmıştır. Tonyukuk ve yazıtı ile ilgili çalışmaların önemli bir bölümü kaynakçada verilmiştir.