16. yüzyılda Anadolu sahasında yazılan beşinci şair tezkiresi. 1586 tarihinde kaleme alınan eser, Kınalı-zâde Hasan Çelebi Tezkiresi veya Tezkiretü’ş-Şu’arâ olarak bilinir.

Tezkiretü’ş-Şu’arâ, bir mukaddime ve üç fasıldan oluşmaktadır. I. ve II. fasılda yer alan padişah ve şehzadeler kronolojik, III. fasılda yer alan şairler ise alfabetik sıralanmıştır. Kınalı-zâde Hasan Çelebi, mukaddime kısmında Allah’ın birliği ve kudretinden, Hz. Peygamber’in faziletlerinden, şiirin ve sözün değerinden söz ederek günahlarının bağışlanmasını diler. "Zikr-i Elkâb-ı Pâdşâh-ı Cihân" başlığı altında dönemin sultanı III. Murad’ın (ö. 1595) övgüsü yer almaktadır. Eserin yazılma sebebi "Sebeb-i Te’lîf-i Kitâb ve Zikr-i Evsâf u Elkâb-ı Cenâb-ı Sa’âdet-nisâb" kısmında açıklandıktan sonra "Vasf-ı Şerîf-i Hazret-i Hâce Efendi" bölümüne geçilir ve burada Hoca Sa’deddîn Efendi (ö. 1599) bilgi, kültür, ahlâk ve erdemleri bakımından anılarak şiirlerinden örnekler verilir. Bu övgü dolu sözlerden Tezkire’nin Hoca Sa’deddîn Efendi’ye adandığı anlaşılmaktadır. "Tetimme Der-vasf-ı İn-kitâb ve İzhâr-ı ‘Acz u Taksîr-i Bî-hisâb" bölümünde Allah’ın yardımıyla bu eserin ortaya çıktığı; bilgili kişilerin ve dönem sultanının değerlendirmesine sunulduğu; I. fasılda Osmanlı padişahlarının, II. fasılda şehzadelerin, III. fasılda da harf ve hece sırasıyla âlim ve şairlerin biyografisine yer verildiği belirtilir.

Tezkiretü’ş-Şu’arâ’nın I. faslında Sultan II. Murad (Murâdî), Fatih Sultan Mehmed (Avnî), Sultan II. Bâyezîd (Adlî), Yavuz Sultan Selîm (Selîmî), Kanuni Sultan Süleymân (Muhibbî), Sultan II. Selîm (Selîmî) olmak üzere altı padişah, II. faslında Sultan Korkud (Korkud), Sultan Cem (Cem), Sultan Mustafâ (Muhlisî), Sultan Mehmed (Mehmed), Sultan Bâyezîd (Şâhî) ile birlikte beş şehzade ele alınır. Tezkire’nin III. faslında 15. ve 16. yüzyılda yaşamış olan çoğunlukla ilmiye sınıfına mensup 627 şairin biyografisi bulunmakta ve bu fasıl Ahmed Paşa ile başlayıp Yusûf ile bitmektedir. Tezkiretü’ş-Şu’arâ’da Sultan III. Murad ve Hoca Sa’deddîn Efendi ile birlikte toplam 640 şair biyografisi vardır. Eserde daha önce yazılan tezkirelerde bulunmayan 122 şair biyografisi yer almakta ve bu yeni isimler hakkında önemli bilgiler verilmektedir. III. fasıldaki şairlerin biyografilerinin uzun veya kısa oluşu bu alandaki başarı ve şöhretlerine göre değişmektedir Tezkiretü’ş-Şu’arâ’da sayısı az olmakla birlikte oldukça kısa, tek satırdan veya birkaç satırdan ibaret biyografiler de vardır. Kınalı-zâde Hasan Çelebi, Tezkire’sinde bir biyografide olması gereken bilgileri (doğum yeri, isim, unvan veya lakap, akraba ve soyları, eğitim-öğretim durumu, hocaları, meslekleri, hastalıkları, ölüm nedeni, ölüm tarihi ve yeri, eserleri, eserlerinden örnekler) özenle vermeye çalışmış; söylediklerini ayet, hadis ve kelam-ı kibarlarla desteklemiş; benzetme ve tasvirleri anlattığı konu, olay, şairin adı, mesleği, mevki ve durumuyla bir bütünlük arz edecek şekilde sunmuştur. Tezkiretü’ş-Şu’arâ’da diğer tezkirelere göre şehir ve kasabaların sahip oldukları sosyokültürel zenginliği, canlılığı, coğrafi güzelliği ve imkânları hakkında doğrudan veya dolaylı tanıtma ve tasvirler de vardır. Bu değerlendirme Tezkiretü’ş-Şu’arâ’nın diğer tezkirelerden ayrılan en önemli özelliklerden biridir.

Kınalı-zâde Hasan Çelebi’nin dil ve üslubu süslü ve secilerle doludur. Bu bakımdan Tezkiretü’ş-Şu’arâ, secili üslubuyla Türk edebiyatının en seçkin örneklerindendir. Kınalı-zâde Hasan Çelebi’nin dil ve üslubunun ağırlığı, gündelik hayatta pek fazla kullanılmayan Arapça ve Farsça kelimeleri tercih etmesinden; kelimelerin birçok anlamlarının yanı sıra uzak anlamını kastetmesinden; alışılmamış çoğul şekillerini kullanmasından; Arapça, Farsça tamlamalar, tabirler, ayet, hadis, kelam-ı kibar, tasvir ve mübalağalarla dolu uzun secili cümlelerinden kaynaklanır. Hasan Çelebi’nin bu özelliği Gelibolulu Âlî (ö. 1600) gibi bazı devir eleştirmenleri tarafından tenkit edilmiş olsa da yüzyılın beklentilerine uygun görülmüş olmalı ki mevcut tezkireler içinde en çok nüshasına rastlanan eserdir. Tezkiretü’ş-Şu’arâ’da örnek olarak alınan beyitlerin sayısı 1 ile 129 arasında değişirken, şiirlerin nitelendirilmesinde 150 kadar klişe ifade kullanılmıştır.

Kınalı-zâde Hasan Çelebi, eserini yazarken Mollâ İdris’in (ö. 1520 ?) Tevârîh-i Âl-i Osmân’ını, İshâk Çelebi’nin (ö. 1538) Selîm-nâme’sini, Alî Şîr Nevâyî’nin (ö. 1501) Mecâlisü’n-Nefâ’is’ini Latîfî’nin (ö. 1582) Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ’sını ve Âşık Çelebi’nin (ö. 1572) Meşâ’irü’ş-Şu’arâ’sını kaynak olarak kullanmış; bunu da açıkça ifade etmiştir. Sehî ve Ahdî Tezkiresi’nden belli ölçülerde faydalanmış olmakla birlikte bu eserlerin adlarını hiçbir şekilde anmamıştır. Çoğu zaman şairlerin özel hayatlarıyla ilgili hikâye ve rivayetleri kaynak göstererek vermiştir. Kaynak olarak kullanılan eserlerin çoğunda Kınalı-zâde Hasan Çelebi, metne tasarruf ederek değişiklik yapmış; çağdaşı olan şairleri anlatırken de duyduklarını, gördüklerini ilave etmiştir. Kınalı-zâde Hasan Çelebi, Latîfî ve Âşık Çelebi’yi verdiği bilgilerden dolayı bazen tenkit etmiş; alıntıladığı bilgilerin doğruluğundan şüphe ettiğinde başka yazılı ve sözlü kaynaklara başvurmuş; Şakâyık yazarını ise hiç eleştirmemiştir.

İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, yazmalar bölümünde (TY. 1737) müellif hattı bulunan Tezkiretü’ş-Şu’arâ’nın Türkiye kütüphanelerinde 65, yurt dışı kütüphanelerinde 33 olmak üzere toplam 98 yazma nüshası bulunmaktadır. Kınalı-zâde Hasan Çelebi Tezkiresi, tezkire geleneğinin en hacimli örneklerinden ve edebiyat tarihimizde en çok istinsah edilen eserlerden biridir. Ayrıca Beyânî (ö. 1597-98) tarafından telhis edilmiştir. Tezkiretü’ş-Şu’arâ’nın Arap harfleriyle üç yazma nüshası üzerinde yapılan edisyon-kritikli metni İbrahim Kutluk tarafından hazırlanmış; onun ölümü üzerine İbrahim Olgun’un sunuşuyla okuyuculara takdim edilmiştir. İbrahim Olgun’un da vefat etmesi üzerine ikinci cilt, İsmet Parmaksızoğlu tarafından düzenlenmiş ve Türk Tarih Kurumu yayınları arasında basılmıştır (1989). Ayrıca Tezkiretü’ş-Şu’arâ, Aysun Sungurhan tarafından doktora tezi olarak hazırlanmıştır (1999). Çalışmada, yazarın hayatı, edebî kişiliği ve dört yazma nüsha üzerinde yapılan tenkitli metni verilmiş; Tezkire şekil, üslup ve muhteva bakımından incelenmiştir. Sungurhan’ın çalışması daha sonra e-kitap olarak Kültür Bakanlığı tarafından basılmıştır (2009, 2017).

Yazarın biyografisi için bk. “Hasan Çelebi, Kınalı-zâde”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hasan-celebi-kinalizade