Celvetî sûfîsi Aksaraylı Seyyid Hasan Rızâyî tarafından yazılmış bu eserin bir diğer ismi de Menâkıb-ı Hüdâyî’dir. Eser, her ne kadar tezkire ve menkıbe ismiyle zikredilse de klasik anlamda ne tam anlamıyla bir tezkire ne de tam anlamıyla bir menkıbe özelliği taşımaktadır. Eserin merkezinde daha çok müellifin kendisi bulunmaktadır. Rızâyî’nin kendi hayatına dair en somut bilgileri de bu eserden öğrenmekteyiz. Rızâyî eserinde Celvetî tarikatinin kurucusu olarak kabul edilen Azîz Mahmûd Hüdâyî, Ehl-i Cennet Fenâyî Efendi, Gafûrî Mahmûd Efendi, Zâkirzâde Abdullâh Bîçâre ve Hüdâyî’nin torunu Şeyh Mes’ûd Efendi gibi Celvetiyye büyükleri başta olmak üzere söz konusu tarikatin müntesipleriyle görüşmelerine yer vermektedir. Kendi ailesine dair bilgilerimizi de eklediğimizde eser aslında otobiyografik bir özellik gösterir. Manzum kısımları düşündüğümüzde ise eser, sergüzeşt-nâmeleri hatırlatır. Eserin şu ana kadar iki nüshası tespit edilmiştir. Birincisi; İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Türkçe Yazmaları 41 numara içerisindedir. 40 yapraktan müteşekkil olduğu belirtilen nüsha, nesih hatla yazılmıştır. Müellif hattı olan eserde mensur kısımlar olmakla beraber manzum kısımlar da önemli bir yoğunluktadır. Verilen manzumelerin hemen hepsi Rızâyî’ye aittir. Tezkire metnini ihtiva eden bölüm, 2b-37b arasındadır. Aynı cilt içerisindeki “Hâzâ tertîbü süveri’l-Kur’âni’l-‘azîm” manzumesinin sonunda (41a) müellif, telif tarihinin 1067 /1656 olduğunu ve 1072/12 Eylül 1661 tarihinde bizzat kendisi tarafından yeniden kaleme alındığını söylemektedir.

Tezkire’nin ikinci ve eksik bir nüshası İbrahim Hakkı Konyalı Kütüphanesi (Selimiye Yazma Eserleri)64 numarada140a-154a varakları arasındadır. Söz konusu nüsha, Osman Ergin nüshasına göre daha kısadır ve birtakım farklılıklar bulundurmaktadır. Müellif, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi 3347 numarada kayıtlı külliyatında 69b’den itibaren derkenarlarda Tezkire’nin mensur kısımlarını vermektedir. Yazılan kısımlar, Konyalı nüshasına aittir. 76b’ye kadar yazılan bu kısımların sonunda 1051/1641-42 tarihi atılmıştır. Bu bilgilerden hareketle Tezkire’nin Konyalı nüshasının telif tarihinin, zikredilen tarih olduğu, Osman Ergin nüshasından önce yazıldığı, Rızâyî’nin birtakım eklemelerle eseri yeniden kaleme aldığı sonucuna ulaşırız. Konyalı nüshasındaki bazı mensur kısımlar, Osman Ergin nüshasında genişletilerek verilmiş hatta mensur anlatıma manzum içerik eklenmiştir. Osman Ergin nüshasında 12a-22b sayfaları arasında bulunan “Gülzâr-ı Niyâz”, 35b-36b arasındaki “Hikâye-i ‘Abdü’l-kâdir-i Gîlânî” ve 36b-37b sayfalarında Rızâî’nin Kâdirî hilafeti aldığını anlattığı kısım, Konyalı nüshasında bulunmamaktadır. (Çağırıcı 2006: 34-38; Cankurt 2014: 90-108; Cankurt 2015: 112-129; Cankurt 2021: 19-23)

Eser; Rızâyî’nin biyografisi, Hüdâyî ve rûhî tecrübeleriyle (Tosun 2005: 223-230) Celvetî tarikatinin tasavvufî-edebî çizgisi, 17.yüzyıl Osmanlı’sının sosyal-siyasî ve tasavvufî hayatı hakkında bakir bilgiler ihtiva etmektedir.

Şairin biyografisi için bk. “Rızâî, Hasan Rızâî-i Aksarâyî” .Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/%20madde-detay/rizai-hasan-rizaii-aksarayi