TEVÂRİH-İ MÜLÛK-İ 'ACEM
tarih
Ali Şîr Nevâyî (d. H 844/M 1441 - ö. H 906/M 1501)

ISBN: 978-9944-237-87-1


 Ali Şîr Nevâyî’nin (d. 844/1441 - ö. 906/1501) yazdığı ikinci tarih kitabı.

Nevâyî, yazdığı Târîh-i Enbiyâ ve Hükemâ ile bu eseri birleştirip ikisine birden Zübdetü’t-Tevârih adını vermiş, bazı araştırmacılar da bunu ayrı bir eser olarak düşünmüşlerdir. Târîh-i Enbiyâ ve Hükemâ’da olduğu gibi bu eserin başlangıcında da alışılmış bir giriş bölümü yer almaz, doğrudan Fars tarihinin anlatılmasına başlanır. 

Bu eser, Klasik Türk Edebiyatı’nın da temel kaynaklarından kabul edilen Fars tarihi ve mitolojisinin kısa bir özetidir. Pişdâdîler, Keyânîler, Eşkânîler ve Sâsânîler olmak üzere dört tabakaya ayrılarak anlatılan Fars tarihi, daha eski kaynaklardan da yararlanılmak suretiyle yazılmış ve bu kaynakların adları verilerek onlara sık sık göndermeler yapılmıştır.

Eserde çokça üzerinde durulan konulardan biri İran-Turan mücadelesidir. Eserde Fars padişahları anlatılırken her birinin özelliklerinden söz edilmiş, özellikle âdil ve zalim olanlar belirtilmiş, padişahların kurduğu şehirlerin adları anılmış, yaptıkları icatlar sayılmıştır. Söz gelimi Huşeng’den şu şekilde söz edilir: “Adaletliliği yönünden de ona adaletin öncüsü dediler. Taştan demiri ilk olarak o çıkardı ve Taberi, ağaçtan tahta yaparak evlere kapıyı onun yaptığını, pek çok madeni onun çıkardığını, pars ile köpeği avcılıkta onun kullandığını, ata eyeri onun yaptığını, deveyi yük hayvanı olarak onun kullandığını, eşeği ata çekerek katır doğurtmayı ilk onun düşündüğünü, arıklar kazarak su götürüp kurak yerleri bayındır duruma ilk onun getirdiğini, yere döşeme sermeyi onun bulduğunu, tilki, kakım ve sincap derisinden giyecek yapmayı onun düşündüğünü söyler.

Eserde Fars tarihinin ilk tabakası olarak Pişdâdîler alınmış ve Pişdâdî tabakasının padişahları olarak da Keyumers, Huşeng, Tahmuras, Cemşid, Şeddâd ve Şedîd, Zahhâk b. Merâdis, Ferîdûn, Mînûçehr, Zab b. Tahmasb ve Gürşasb adları sayılmıştır. İkinci tabaka olarak gösterilen Keyânîler’de ise Keykûbad, Keykâvus, Keyhüsrev, Lûhrasb b. Evrend, Güştasb, Behmen, Hümây, Darab, Dârâ b. Darab, İskender’den söz edilir. Üçüncü tabaka Eşkânîlerdir. Bu tabakada ise Eşk b. Dârâ, Şapur b. Eşk, Behrâm b. Şapur, Yelaş b. Behrâm, Hürmüz b. Yelaş, Anuş b. Yelaş, Güderz b. Uygur, İran b. Yelaş, Nersi b. Güderz, Hürmüz b. Yelaş, Firûz b. Hürmüz, Hüsrev b. Firûz, Yelaş b. Firûz, Yelaş b. Yelaş, Erdevân b. Yelaş adları yer alır. Fars tarihinin dördüncü tabakası Sâsânîlerdir. Bu tabakada ise şu isimler kaydedilmiştir: Erdeşir Babek, Şapur b. Erdeşir, Hürmüz b. Şapur, Behrâm b. Hürmüz, Behrâm b. Behrâm, Behrâm b. Behrâm b. Behrâm, Nersi b. Behrâm, Hürmüz b. Nersi, Şapur zü’l-Ektaf, Erdeşir, Şapur b. Şapur, Behrâm b. Şapur, Yezdicird b. Behrâm, Behrâm b. Yezdicird, Yezdicird b. Behrâm, Hürmüz b. Yezdicird, Firûz b. Yezdicird, Yelaş b. Firûz, Kubâd b. Firûz, Nûşirevânu’l-adil b. Kubâd, Hürmüz b. Anuşirvân, Behrâm-ı Çubine, Hüsrev-i Perviz b. Hürmüz, Şirûye b. Husrev, Erdeşir b. Şirûye, Şehr-i İrad, Turanduht, Azermduht, Kisrâ Mehricis, Firûz Mihrân, Ferrûhzâd, Yezdicird b. Şehriyâr.

Nevâyî, eserde adları geçen kişileri anlattıktan sonra her biri için bir dörtlük ya da beyit yazmıştır. Bundan dolayı eser, mensur-manzum karışık bir nitelik taşır. Eserin dili, ağır ve ağdalı değildir. Hatta eserde Nevâyî’nin bazı eserlerine göre daha yalın ve anlaşılır bir dil kullanılmıştır. Eserin Süleymaniye ve Topkapı Kütüphanelerindeki Nevâyî’nin bütün eserlerini içeren külliyatlarda ve Paris Bibliothèque Nationale'deki külliyat içinde nüshaları bulunmaktadır.

Yazarın biyografisi için bk. "Alî Şîr Nevâî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-sir-nevai

Eserden Örnekler


ikinçi tabaka keyânîlerdür ve alar tokuz kişi saltanat kıldılar ve baᶜzıda iskenderni alardın tutup on dipdür ve saltanatlarınıng zamanını her nev‘ dipdürler barça takdîr bile yitti yüz yıldın yukarıdur ve keyânîlerdin evvel kişi kim saltanat kıldı keykûbat irdi ve anı zâb bin tahmasb oglı mînûçehr neslidin dipdürler köprek evkât Ceyhun kıragında bolup etrâk bile uruşup yörür irdi ol vaktkaça kim pişdâdîler tükendiler efrâsiyâb yene tûrândın îrân kasdıga sipâh tartıp yörüdi ve keykubâd elburzkûhda irdi zâl rüstemni yıbardı kim anı kiltürdi ve başıga tâc koyup îrân saltanatın anga müsellem tuttu yörüp efrâsiyâbnı kaytardılar ve rüstem ol uruş kim efrâsiyâb bile uruştı anıng zamânıda irdi.

(İkinci tabaka Keyânîlerdir. Bunlardan dokuz kişi saltanat tahtına oturdu, bazıları İskender’i de bunlardan sayarak on kişi olduklarını söyler. Her durumda yedi yüz yıldan fazla hüküm sürdüler. Keyânîlerden ilk saltanat sahibi olan kişi Keykûbat idi. Onun, Zab bin Tahmasb’ın oğlu Mînûçehr'in soyundan olduğunu söylerler. Uzun süre Ceyhun kıyısında bulundu ve Türklerle savaşarak zaman geçirdi. O zamana kadar Pişdâdîler soyu sona erdi. Efrâsyâp yine İran’a saldırmak amacıyla Turan’dan çıkıp İran’a ordu yürüttü. Keykubat, Elburzkuh’ta idi. Zâl, Rüstem’i gönderip onu getirtti ve başına taç koyup İran saltanatına çıkardı ve Efrâsyâp’a karşı çıkıp onu geri çevirdiler. Rüstem’in Efrâsyâp ile savaşması onun zamanında idi.)

ercâsb bin efrâsyâb kim türk pâdişâhı irdi andak ki zikri ötti vilâyetni hâlî tapıp belhni alıp luhrâsbnı öltürüp kızlarnı kim güştâsbnıng singilleri bolgay esîr kılıp belhni buzup köp ganâyim bile mülkige kayttı güştâsb işitip intikâm üçün rüstemni rakam kıldı rüstem sözin inkıyâd kılmadı ve zâbilistândın kilmedi öz oglı isfendiyârnı kim dürr-i sefîd korganıda mahbûs kılıp irdi çıkarıp mülk vaᶜdesi kılıp sipâh başlatıp ercâsb intikâmıga yıbardı.

(Türk kağanı Ercâsp bin Efrâsyâp, yukarıda sözü edilmişti, ülkeyi boş bulup Belh’i almış, Luhrasb’ı öldürmüş, Luhrasb’ın kızlarını ki Güştasb’ın kız kardeşleri idiler, esir almış, Belh’i viran edip pek çok ganimetle ülkesine dönmüştü. Güştasb bunu işitince intikam alınması için Rüstem’i çağırdı, Rüstem bu söze aldırmayıp Zabilistan’dan gelmedi. Güştasb, Dürr-i Sefid kalesinde mahpus olan öz oğlu İsfendiyar’ı mülk vaat ederek ordunun başına geçirip Ercâsp’tan intikam almak üzere gönderdi.)

Kaynakça


Alişer Nevaiy (2011). Tola Eserler Toplami Sekkizinçi cilt. Taşkent: Uzbekistan Matbuat ve Ahbarat Agentligi.

Kononov, A.N., A.L. Kaymov, Ş. Şükürov, vd. (1983). Ali Şer Navoiy Asarları Tiliniŋ İzohlı Lugoti. Taşkent: Özbekistan S.S.R. Fen Neşriyatı.

Levend, Agâh Sırrı (1958). "Türkiye Kitaplıklarındaki Nevai Yazmaları". Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 127-209.

Levend, Agâh Sırrı (1968). Ali Şir Nevaî IV. Cilt Divanlar İle Hamse Dışındaki Eserler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.

Türk, Vahit (2019). Ali Şir Nevâyî Kitâb-ı Tevarih-i Mülûk-ı Acem. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.

Atıf Bilgileri


Türk, Vahit. "TEVÂRİH-İ MÜLÛK-İ 'ACEM". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tevarih-i-muluk-i-acem. [Erişim Tarihi: 17 Kasım 2024].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 NESÂYİMÜ’L-MAHABBE MİN ŞEMÂYİMİ’L-FÜTÜVVE Ali Şîr Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
2 RİSÂLE-İ MÜFREDÂT-I MU’AMMÂ ALÎ ŞÎR NEVÂÎ (ö. 906/1501) Dr. Öğr. Üyesi Fatma ŞENYÜZ
Görüntüle
3 MÎZÂNÜ’L-EVZÂN Ali Şir Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
4 MÜNÂCÂT Ali Şir Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
5 ÇİHİL HADÎS Ali Şîr Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
6 SİRÂCÜ’L-MÜSLİMÎN Ali Şîr Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
7 MAHBÛBU’L-KULÛB Ali Şîr Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
8 NAZMÜ’L-CEVÂHÎR Ali Şîr Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
9 HAMSETÜ’L-MÜTEHAYYİRÎN NEVÂYÎ, Ali Şir Nevâyî Prof. Dr. Ayşehan Deniz Abik
Görüntüle
10 HÂLÂT-I SEYYİD HASAN ERDEŞÎR BİG Ali Şir Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
11 HÂLÂT-I PEHLEVÂN MUHAMMED Ali Şîr Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
12 TÂRÎH-İ ENBİYÂ VE HÜKEMÂ Ali Şîr Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
13 VAKFİYYE Ali Şîr Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
14 MÜNŞE’ÂT Ali Şîr Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
15 KÜLLİYÂT-I DEVÂVÎN / BEDÂYİ'Ü'L-BİDÂYE / NEVÂDİRÜ'N-NİHÂYE, HAZÂYİNÜ’L-ME’ÂNÎ (NEVÂYÎ) Alî Şîr Nevâyî/Nevâî, Fânî Prof. Dr. Günay Kut
Görüntüle
16 DÎVÂN (ŞEYH-ZÂDE ATÂYÎ) Atayî, Şeyh-zâde Atayî Prof. Dr. Kâzım Köktekin
Görüntüle
17 LEYLÂ vü MECNÛN Emîr Şeyhim Süheylî, Nizâmeddin Ahmed Dr. Öğr. Üyesi Selcen Koca
Görüntüle
18 DİVÂN (YÛSUF EMİRÎ) EMÎRÎ, Yusuf Emirî Prof. Dr. Kâzım Köktekin
Görüntüle
19 BENG Ü ÇAĞIR EMÎRÎ, Yûsuf Emîrî (öl. 1433-Herat) Doç. Dr. rabia şenay şişman
Görüntüle
20 DEH-NÂME (EMÎRÎ) Emîrî, Yûsuf Emîrî Prof. Dr. Kâzım Köktekin
Görüntüle
21 DÎVÂN (GEDÂYÎ) Gedâyî Doç. Dr. Filiz Meltem ERDEM UÇAR
Görüntüle
22 YÛSUF U ZÜLEYHÂ (HÂMİDÎ) HÂMİDÎ, Ahmedî, Kutbüddîn Ahmed Câm Jendepil Dr. Öğr. Üyesi Selcen Koca
Görüntüle
23 DÎVÂN-I TÜRKÎ Harezmli Hâfız / Hâfız-ı Harezmî Doç. Dr. Yaşar Şimşek
Görüntüle
24 MAHZENÜ’L-ESRÂR (HAYDAR TİLBE, MÎR HAYDAR) Haydar Tilbe, Mîr Haydar Doç. Dr. Filiz Meltem ERDEM UÇAR
Görüntüle
25 RİSÂLE-İ SULTÂN HÜSEYİN BAYKARA Hüseynî, Sultân Hüseyin Baykara, Hüseyin Baykara bin Mansûr bin Baykara bin Ömer Şeyh bin Timur Prof. Dr. Talip Yıldırım
Görüntüle