Eserden Örnekler

Ma’lûm ola ki gerek şi’r ve gerek ilm-i arûzun mûcidi Arab olup A’câm ise şi’rin her bir husûsâtında onlara mukallid ve peyrev olmağla bu risâlede ibtidâ evzân ve buhurdan eş’âr-ı Arab’a mahsûs olanları zikr olunup ba’dehu eş’âr-ı Acem’e mahsûs evzân ve buhûrun zikri îcâb eder. İmdi evzân-ı eş’âr-ı Arab on beş nev’ olup ulemâ-yı arûz bu nev’lerin her birine bahr ıtlâk ederler ki bu bahrlere dahi kesret-i harekât ve eczâsı veyâhud tarîk-ı hudâ ve medh ü hecâdan birine mahsûs olan vezinle cihet-i inşâdı ve emsâli mülâhazât i’tibâriyle esâmîler tesmiye etmişler. Ve cümlesin beş aksâm-ı muhtelifede beyân etmek üzre beş dâ’ireye vaz’ eylemişlerdir. Buhûr-ı mezkûrenin tertîbi bu vecihledir: Tavîl, medîd, basît vâfir, kâmil, hezec, recez, remel, serî’, münserih, hafîf, muzâri’, muktezab, müctess, mütekâribdir. Bahr-ı tavîl ve medîd ve basîtin binâları humâsi ve sübâ’î olarak iki cüz’-i muhtelif üzre vaz’ olunan tavîlin eczâsı dört kere “fe’ûlün mefâ’îlün”; medîdin eczâsı dört kere “fâ’ilâtün fâ’ilün”dür. Basîtin eczâsı dört kere “müstef’ilün fâ’ilün”dür. Bu üç bahrin harekât u sekenât ve esbâb u evtâdca olan terkîbâtı birbirine muvâfık olmağla bir dâ’ireye vaz’ olunmuş ise de eczâlarının ihtilâfı cihetiyle dâ’irelerinin ismi “dâ’ire-i muhtelîfe” tesmiye olunmuşdur. Dâ’ire-i mezkûrenin devâ’ir-i sâ’ireye takdîmlerinin sebebi bahirleri devâ’ir-i sâ’ire bahirlerinden uzun olduğu içindir [...]

İsti’âre, ona derler ki müşebbeh ile müşebbehun bih meyânında alâka teşbîh olub edât-ı teşbîh zikrolunmaya. Bu dahi iki kısımdır. Biri isti’âre-i musarraha ve digeri isti’âre-i mekniyyedir. İsti’âre-i musarrahanın misâli: “Filân kimse hengâm-ı vegâda arslan gibidir” ve mekniyyenin misâli “filân kimseye mevt tırnağını geçirdi.” Bu isti’âre-i mekniyyede dâ’ima isti’âre-i tahyîliye olmak şartdır ki o da müşebbehun bihin levâzımından olarak burada “tırnak” lafzıdır ve yine müşebbehun bihin levâzımından olarak ba’zen isti’âre-i musarraha ve mekniyede bir şey zikrolunur ki ona terşîh denir. Fakat tahyîl ma’nâ-yı isti’âreden cüz’dür, terşîh degildir. Ancak tezyîn için getirilir. Bu isti’ârenin kelâm-ı Arab’da birçok emsâli var ise de en başlıcaları bu musarraha ile mekniyyedir (Çaldak, 2022: 62, 161).