TERVÎHÜ’L-ERVÂH (AHMEDÎ)
manzum tıp kitabı
Ahmedî, Tâceddîn İbrâhîm bin Hızır (d.735/1334-35 ? - ö.812/1410’den sonra)

ISBN: 978-9944-237-87-1


Ahmedî’nin kaleme aldığı tıp konulu mesnevi. Topkapı Sarayı Kütüphanesi’nde bulunan nüshaya göre 10.084 beyitten oluşan Tervîhü'l-Ervâh, Türk edebiyatında telif edilmiş ilk tıp mesnevisidir. Aruzun "mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün" vezniyle yazılmıştır (Özer 1995: 11). 1403-1410 yılları arasında Bursa'da yazıldığı tahmin edilen eser, önce Emîr Süleymân’a, sonra bazı eklemeler yapılarak Sultan I. Mehmed’e sunulmuştur (Şehsuvaroğlu 1954: 34-35).

Ahmedî’nin dokuz ay gibi kısa sürede tamamladığını söylediği (Özer 1995: 11) Tervîhü'l-Ervâh, 10.000 beytin üzerindeki hacmi, çeşitli tıbbi hususlarda bilgi vermesi ve telif bir eser olmasıyla dikkat çekmektedir. Bununla birlikte şair, mesnevinin sonunda yer alan beyitlerde Enmûzec, Mûcez ve Hâvî isimli eserlerden istifade ettiğini de belirtmektedir. Söz konusu eserler, Seyyid İsmâ’il Cürcânî’nin Zâhire-i Harezmşâhî Enmûzec/Unmûzec, İbnü’n-Nefîs’in el-Mûcez fi’t-Tıbb ve Mahmûd bin İlyâs eş-Şîrâzî’nin el-Hâvî fî ‘İlmi’t-Tedâvî isimli kitapları olmalıdır (Acıduman 2016: 70). Ahmedî'nin ifadelerinden anlaşıldığı kadarıyla devrin bazı âlimleri eserin yazılmasına karşı çıkmış, Ahmedî de Tervîhü'l-Ervâh'ta bu âlimleri ağır bir dille yermiştir (Özer 1995: 12).

İki ciltlik bir eser olan Tervîhü’l-Ervâh besmele, hamdele, salvele, na't ve medhiye bölümleriyle başlamaktadır. Eserin birinci cildinde Ahmedî, tıp ilminin tarifini ve tasnifini yapmıştır. İlk bölümde tıbbın kuramsal kısmını ele alarak evreni yapan dört unsuru ve insandaki dört hıltı anlattıktan sonra anatomi üzerine açıklamalarda bulunmuş ve hava, yiyecek ve içecekler, uyku, hareket, istirahat hakkında bilgiler vermiştir. Tıbbın pratik alanlarına karşılık gelen bölümlerde ise sağlığın korunması, müfret ve mürekkep ilaçlar, terkipler gibi farmakolojik konularda açıklamalar yapmıştır. İkinci ciltte ise baştan aşağı bütün organlarda ortaya çıkan hastalıkların belirti ve tedavilerinden, bedenin dışında görülen hastalıkların ve zehirli maddelerin tedavilerinden söz etmiştir. Son olarak eserinin niteliklerinden bahsederek ve hükümdarı methederek eserini bitirmiştir (Acıduman 2013: 220).

7 nüshası bulunan Tervîhü'l-Ervâh'ın Topkapı Sarayı Kütüphanesi’ndeki 2 nüshasından Revan 1681 numarada kayıtlı olanı tam, Hazine 1986'daki ise eksiktir. Eserin Süleymaniye Kütüphanesi A. 3595, Atatürk Kitaplığı M. Cevdet 47, Manisa İl Halk Kütüphanesi 45 Hk 1852, Bosna-Hersek Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi R. 1266 ve Vatikan Kütüphanesi’nde Vat.Turco 147'de de birer nüshası bulunmaktadır. Ancak bu nüshalar da eksik veya yarımdır. Mesnevinin müellif nüshası ise elde değildir.

Tervîhü’l-Ervâh üzerine ilk çalışma Saadettin Nüzhet Ergun'a aittir. Ergun, eserden kısaca bahsetmiş ve bazı parçalarını yayımlamıştır (1936: 374). Bedi Nuri Şehsuvaroğlu mesneviyi daha geniş bir incelemeyle tanıttığı bir kitap yayımlamıştır (1954). Osman Özer ise hazırladığı doktora tezinde eserin çevriyazısını yapmış ve metni dil hususiyetleri bağlamında incelemiştir (1995).

Şairin biyografisi için bk. “Ahmedî, Tâceddîn İbrâhîm bin Hızır”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmedi-taceddin-ibrahim-bin-hizir

Eserden Örnekler


Fî Teşrîhi’l-Kalb

Yürek bir cism-i mahrûtîdür olmış

Sanavber hey'etinde yaradılmış


Gögüz ortası durur kâ'ide_ana

Tasavvur it ne kim diyilse sana


Mürekkeblıgıla kanı gışâdan

Hem etden söze gûş it reh-nümâdan


Başı ol cânibedür ki_oldı eyser

Anun rummân bigidür rengi ahmer


Ne durur lîf ol ince tamarlar

Ki kıl bigi durur aslı veterler


İki tecvîfi vardur biri eymen

Tolu kandur u rûhı az işit sen


İkincisi durur eyser iy ulu

Kanı az u velî rûhıla tolu


Şerâyîne olup durur bu münbit

Ki anlar cümle andan oldı nâbit


Yürekde var durur dürlü mecârî

Ki kan andan olur a'zâya cârî 


El-Faslü’s-Sâlis fi’l-Yevm ve’l-Yakaza

Zarûriyyât üçüncisini dinle

Ol uyhu vü uyanuklıkdur anla


Çün uyhu râhatı cümle kuvâdur

Ana meyl itdügi nefsün devâdur


Ta'âmun hazmını ol ider itmâm

Anunıla harâret bulur ecsâm


Velî uyhuda olınursa ifrât

Başun içinde tolar dürlü ahlât


Teni süst ider u gâyet ter ider

Harâret tenden anunıla gider


Harâret gitse çoh emrâz-ı bârid

Olup vâki' ider tenleri fâsid


Uyanuhlık dahı_olsa_ifrâtıla hem

Gider tenden nişât u irişür gam


Giderür kuvveti tenden be-her-hâl

Ta'ab görür eger iderse a'mâl


Çü mümted ola_anun adı seherdür

Tene kerb u kalakdur u zarardur


İrer anunıla ervâh-ı ebdân

Ten u yüzden gider sahnıla elvân


Gözi gavra düşürür hazmı alur

Anunla ten erir u lâgar olur (Özer 1995: 89-90, 101-102)

Kaynakça


Acıduman, Ahmet (2013). "Şair ve Hekim Ahmedî’nin Tervîhü’l-Ervâh Adlı Tıbbî Mesnevîsinde Çocukların Sağlığının Korunması Üzerine". Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, (56): 218-227.

Acıduman, Ahmet (2016). "Şair ve Hekim Ahmedi'nin Tervîhü'l-Ervâh Adlı Manzum Eserinde Geriatri Üzerine Bir Bölüm". Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, 2 (69): 69-74.

Ergun, Sadettin Nüzhet (1936). Türk Şairleri. C. I. İstanbul: Bozkurt Matbaası.

Özer, Osman (1995). Ahmedî, Tervîhü’l-Ervâh (Giriş-İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.

Şehsuvaroğlu, Bedi N. (1954). Şair ve Hekim Ahmedî (Hayatı ve Eserleri). İstanbul: İsmail Akün Matbaası.

Atıf Bilgileri


UĞUR, Fatih. "TERVÎHÜ’L-ERVÂH (AHMEDÎ)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tervihul-ervah-ahmedi. [Erişim Tarihi: 27 Nisan 2025].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 DÎVÂN (AHMEDÎ) Ahmedî, Tâceddîn İbrâhîm bin Hızır Araş. Gör. Fatih UĞUR
Görüntüle
2 İSKENDER-NÂME (AHMEDÎ) Ahmedî, Tâceddîn İbrâhîm bin Hızır Doç. Dr. İsmail AVCI
Görüntüle
3 CEMŞÎD Ü HURŞÎD (AHMEDÎ) Ahmedî, Tâceddîn İbrâhîm bin Hızır Prof. Dr. Adnan Ince
Görüntüle
4 MİRKÂTÜ'L-EDEB (AHMEDÎ) Ahmedî, Tâceddîn İbrâhîm bin Hızır Dr. Emrah Gülüm
Görüntüle
5 MÎZÂNÜ’L-EDEB (AHMEDÎ) Ahmedî, Tâceddîn İbrâhîm bin Hızır Dr. Emrah Gülüm
Görüntüle
6 Mİ’YÂRÜ’L-EDEB (AHMEDÎ) Ahmedî, Tâceddîn İbrâhîm bin Hızır Dr. Emrah Gülüm
Görüntüle
7 BEDÂYݑܒS-SİHR FÎ SANÂYݑݒŞ-Şİ’R (AHMEDÎ) Ahmedî, Tâceddîn İbrâhîm bin Hızır Dr. Emrah Gülüm
Görüntüle
8 KASÎDE-İ SARSARÎ ŞERHİ (AHMEDÎ) Ahmedî, Tâceddîn İbrâhîm bin Hızır Prof. Dr. Fatma Sabiha Kutlar Oğuz
Görüntüle
9 HAYRETÜ’L-UKALÂ (AHMEDÎ) Ahmedî, Tâceddîn İbrâhîm bin Hızır Prof. Dr. Fatma Sabiha Kutlar Oğuz
Görüntüle
10 CÂMASB-NÂME (ABDÎ) Abdî, Mûsâ Prof. Dr. Müjgân Çakır
Görüntüle
11 TERCÜME-İ KASÎDE-İ BÜRDE (ABDURRAHÎM) Abdurrahîm, Abdurrahîm Karahisârî, Şeyh Abdurrahîm Karahisârî, Abdurrahîmu’l-Karahisârî, Abdurrahîm Sultân, Abdurrahîm Mısırlı-zâde, Mısırlı-zâde, Mısrîoğlu, Mısrî Sultân Doç. Dr. Bünyamin Ayçiçeği
Görüntüle
12 RİSÂLE Fİ’L-MEBDE’İ VE’L-MA’ÂD (ABDURRAHÎM) Abdurrahîm, Abdurrahîm Karahisârî, Şeyh Abdurrahîm Karahisârî, Abdurrahîmu’l-Karahisârî, Abdurrahîm Sultân, Abdurrahîm Mısırlı-zâde, Mısırlı-zâde, Mısrîoğlu, Mısrî Sultân Öğretmen Ece Ceylan
Görüntüle
13 NEKÂVETÜ’L-EDVÂR (HÂCE ABDÜLAZÎZ) Abdülazîz, Abdülkâdir-zâde, Hâce Abdülazîz, Usta Abdülazîz Doç. Dr. Recep Uslu
Görüntüle
14 DÎVÂN (ADLÎ) Adlî, Sultân Bâyezîd-i Velî bin Fâtih Sultân Mehmed Prof. Dr. YAVUZ BAYRAM
Görüntüle
15 DÎVÂN-I TÜRKÎ (ADNÎ) Adnî, Mahmûd Paşa Dr. Öğr. Üyesi Hulusi Eren
Görüntüle
16 DÎVÂN-I FÂRİSÎ (ADNÎ) Adnî, Mahmûd Paşa Dr. Öğr. Üyesi Hulusi Eren
Görüntüle
17 DÎVÂN (ÂFİTÂBÎ) Âfitâbî Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
18 DÎVÂN (ÂHÎ) Âhî, Benli Hasan, Dilsiz Dânişmend Doç. Dr. Osman Kufacı
Görüntüle
19 HÜSREV Ü ŞÎRÎN (ÂHÎ) Âhî, Benli Hasan, Dilsiz Dânişmend Prof. Dr. Mehmet Fatih Köksal
Görüntüle