Âbidin Paşa'nın, Mevlânâ’nın Mesnevî’sinin birinci cildinin tercüme ve şerhini içeren en tanınmış eseri.  Âbidin Paşa, mukaddimeye hamdele ve salvele ile başlayıp ardından devrin padişahı II. Abdülhamid’in övgüsüne geçer. Daha sonra “Mesnevî-i Şerîf’e atf-ı kelâm edilince âcizâne hissiyâtıma göre rûhâniyât ve akliyâtda beşerden zuhur eden eserlerin Mesnevî’ye denk olması mümkün değildir. Mesnevî’nin her beyti bir mülk-i azîm addedilse yeridir. O, büyük bir hikmet nehridir ki, dimâğı fâsid olanlara, acı ve ezâ, dimâğı fâsid olmayanlara tatlılık ve safâdır… (Âbidin Paşa 1303: I/718)” gibi övgü dolu sözlerle Mevlânâ’nın Mesnevî’sinden ve Mesnevî’deki manaları herkesin okuyabileceği bir seviyede anlatmak için ona yazdığı şerhten bahseder. Mukaddimenin ardında Âbidin Paşa ve Mevlânâ’nın biyografilerine yer verilir. Devamında Âbidin Paşa “İhtârât” başlığı altında okuyuculara bir takım tavsiyelerde bulunur. Buna göre Mesnevî’de anlatılan hikâyelere değil, hikâyelerin manasına yani vermek istediği mesaja bakılmalıdır; Mevlânâ’nın ârif lisanından Allah’a yalvarıp yakardığı bölümlere dikkat edilmelidir; Mesnevî’deki hayvan hikâyeleri, insanlara; akıl, fikir, nefis gibi kavramlara işaret olarak anlaşılmalıdır. Âbidin Paşa, bu tavsiyelerinin ardından Mesnevî’nin Arapça dibacesini verip beyitlerin tercüme ve şerhine başlar. Şerhte önce Mesnevî’nin Farsça beytini verir, daha sonra “tercüme”, “şerh” gibi başlıklar altında beyitlerin tercüme ve şerhini yapar. Bazen beyitlerde geçen kelimeler ile ilgili açıklamalar yapar, bazı beyitlerin tercümesinden sonra “âzâde-yi şerhdir, vâ-reste-yi şerhdir, şerhe muhtâc değildir, şerh lâzım değildir, aşağıda izahı görülecekdir, şerhi âtîdedir, ma’nâsı açık bir hikmet cümlesidir…” gibi ifadelerle şerh etmediği beyitler de vardır.

Âbidin Paşa, şerhinde dinî ve tasavvufi duygu ve düşüncenin yanı sıra genel konulara da yer vermiştir. Eser; tıp, felsefe, dünya-kültür, kişisel gelişim, psikolojinin alanları gibi birçok konuyu içinde barındırmaktadır (Akın 2020: 54). Eserde ele alınan başlıca konular şunlardır: Tasavvuf, aşk, ârif, mürşîd-i kâmil, güzel ahlak, yerilmiş ahlak, dünya, nefs, şeyh, sahte şeyh, vahdet-i vücud, kalp, ruh, akıl, salikin yapması gerekenler, velîlik, sâlik-mürit. Bunlara bağlı olarak mümin-münafık, kibir-şöhret, korku-ümit, kıskançlık, tövbe, sabır, zikir, şükür, tevekkül, kader, cüzi irade, kısas, dünya ve ahiret dengesi, cihat etme, tevhit, ruhani âlem, bazı tarihî hadiseler, fena ve beka, zulüm, mal ve servet, devlet, emre karşı gelme, rüşvet, riya, basiret, edep, zekât ve sadaka, zina eserde işlenen konulardandır (Çelik 2001: 94-95). Âbidin Paşa, bazen sağlıklı olmak için insanın yapması gerekenleri aktarır bazen de Eflatun, Aristo gibi Batılı düşünürlerin fikirlerine yer verir. Özellikle de Aristo’nun yaratılış konusundaki görüşlerine cevap niteliğinde kendi düşüncelerini dile getirir (Demirel 2009: 35).

Beyit şerhlerinde âyet ve hadisler öncelikli başvuru kaynaklarıdır. Bunun yanı sıra İsmail Ankaravî, Sarı Abdullah Efendi, İsmail Hakkı Bursevî, Fahreddîn-i Râzî, Hâfız-ı Şîrâzî, Feridüddîn Attâr, Abdurrezzak Kâşânî, Seyyid Şerîf Cürcânî, Ebû Yezîd Bistâmî, Câmî, Fuzûlî, Necmeddin-i Kübrâ, İbrahim Hakkı gibi şahsiyetlerin eserlerinden faydalanmıştır (Çelik 2001: 97-101). Eserde Bacon, Eflatun, Sokrat, Aristo, Galile, Newton, Montesqieu, Calinous, Homeros, Melanipizis, Sofokles, Polikletios, Zifoksis ve Voltaire gibi filozoflar da anılır.

Âbidin Paşa, eserdeki kavramları izah ederken klasik tasavvufi eserlerde çizilen çerçeveye uygun hareket edip bir yenilik getirmemiştir. Tasavvufi kavramların şerhinde özellikle Mevlânâ ve İbn Arabî’nin tesiri görülür (Çelik 2001: 239). Şârihin dili, yaşadığı yüzyılın özelliklerini yansıtmaktadır. Devrinin neşesini, fikrî ve sosyal özelliklerine ışık tutması bakımından kıymetli bir eser olduğu söylenebilir. Âbidin Paşa, tercüme ve şerh bölümlerinde daha sade ve akıcı bir dil kullanırken mukaddime kısmında ağır ve ağdalı bir dil tercih etmiştir.

Eserin yazma nüshası İstanbul Divan Edebiyatı Müzesi Kütüphanesi Nu. 34-36’da kayıtlıdır. 1. cildini 1302/1884 yılında Adana’da yazmaya başlayıp 1303/1885 yılında Sivas’ta tamamlamış ve Sivas Vilâyet Matbaasında bastırmıştır. 2, 3 ve 4. ciltleri Ankara Vilâyet Matbaasında basılmıştır. Daha sonra da İstanbul’da Tahir Bey Matbaasında 6 cildin tamamı 1305-1306/1887-1888 yılında basılmıştır. Eserin diğer baskıları 1324/1906, 1326/1908 yıllarında İstanbul Mahmut Bey Matbaasında yapılmıştır. Âbidin Paşa 2, 3 ve 4. ciltleri tamamladıktan sonra 1. cildi yeniden ele alıp kendi ifadesiyle bazı ibareleri çıkarıp ve bazı şeyler ilave etmek suretiyle tashih edip yeniden basımını münasip görmüştür.

Eser üzerine iki yüksek lisans tezi (Şimşekler 1992, Akın 2020), bir doktora tezi hazırlanmış (Çelik 2001) ve bazı çalışmalar yapılmıştır (Karaçorlu 2007, Demirel 2009).

Şairin biyografisi için bk. “Âbidin Paşa”. Türk Edebiyat İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/abidin-pasa