Yusuf Kâmil Paşa’nın Fenelon'un Telemak adlı eserine yaptığı çeviri.

Fenelon’un Fransa’da 1699’da yayınlanan kitabı Telemakhos’un Serüvenleri, sadece bizde değil, Rusya’da, Mısır ve İran’da, Japonya’da da Batı edebiyatından çevrilen ilk eserlerdendir. Bu, eserin o dönemdeki yaygın ünüyle ilgili olduğu gibi, içeriğiyle de ilgilidir. Her ne kadar –bize ve adı geçen diğer kültürlere çok yabancı olan- Yunan mitolojisinden alınma bir hikâyeye dayanıyor ve ahlaki, siyasî öğütlerle uzayıp gidiyorsa da, kitap, devlet yönetimi konusunda verdiği derslerle, barışçıl diplomasi anlayışıyla evrensel isteklere ışık tutan bir niteliğe sahiptir. XIV. Louis tarafından geleceğin kralı Burgundy dükünün eğitimi için görevlendirilen Fenelon; prense fabllar, diyaloglar hazırlar. Bunların yanı sıra prensin hem devlet yönetiminin kurallarını ve inceliklerini hem de Batı kültürünün temeli olan Yunan mitolojisini sıkılmadan öğrenmesi için, Yunan destanından bir hikâyeyi, Telemakhos’un babasını arama serüvenini kurgusal olarak kullanan bir eser yazar. Aslında sadece prensin eğitimi için 1693-94 yıllarında yazılan ve prenste gözle görülür bir değişim yaratan bu eser, Fenelon’un haberi olmaksızın yayınlanınca, XIV. Louis’nin mutlak monarşi anlayışına ve devlet yönetimine dair eleştirel söylemi nedeniyle yazarın gözden düşmesine neden olmuştur. Ama Fenelon’un karşıtlarının düzenlediği bu hile, yazarın ve eserinin önce hızla Avrupa’da sonraki yüzyıllarda da dünyada tanınmasını sağlamıştır.

Tanzimat’la birlikte sadece yönetim, askerlik ve bilim alanlarında değil, düşünsel anlamda da yenileşme ve değişme isteğiyle Avrupa’ya bakan Osmanlı devlet adamlarından birinin Telemak’ı çevirmesi önemlidir. Yusuf Kâmil Paşa, 1859’da tamamladığı ve bir süre yazma olarak ellerde dolaşan çeviriyi, -kitaba tarih de düşüren- devrin maarif nazırı Kemal Efendi’nin etkisiyle 1862 yılında yayınlamıştır. İkinci baskısı Şinasi tarafından Tasvir-i Efkâr matbaasında yapılmıştır (1863). Bu baskıya da Abdurrahman Sami tarafından bir takriz yazılmıştır. Eser 1867, 1869, 1870, 1877 yıllarında yeniden basılmıştır.

Tercüme-i Telemak, devrinde çok okunan bir çeviridir. XIX. yüzyılda İstanbul’da Fransızca eğitim veren yüksek okullarda ve tıbbiyede romanın orijinalinin okutulduğu dersler olduğu gibi, Yusuf Kâmil Paşa’nın tercümesi de, “en iyi inşa numunesi” olarak okullarda okutulmuştur. Yaygın olarak okunduğu dönemde esere yönelik tek açık eleştiri Ahmet Vefik Paşa’dan gelmiştir. Ahmet Vefik Paşa, Tercüme-i Telemak’ın ağır dilini beğenmediği için, eseri aslına sadık bir şekilde bir kez daha çevirmiştir.

Ahmet Hamdi Tanpınar, Telemak tercümesinin getirdiği yeniliği, düşünsel yanında bulur ve "İhtiva ettiği ahlâkî umdelerle, bizim için yeni olan hayal sistemiyle ve taşıdığı Yunanî unsuruyla uzun zaman –bilhassa Namık Kemal-Ekrem nesline- tesir edecektir" der (Tanpınar 1985: 150). Edebiyat tarihimizde ilk roman çevirisi olarak anılan Tercüme-i Telemak’ın roman türüyle tek bağı, bir olay çizgisine dayanan, kurgusal nitelikli, uzun bir eser olmasıdır. Zaten Fenelon da aslında bir roman yazmamış, Yunan mitolojisinden bir hikâyeyi genişleterek aktarmıştır. Babası Truva savaşından dönmediği için annesi Penelope’nin taliplerinin arttığını gören Telemak, babasını aramak, annesini ve ülkesini kurtarmak için bilge Mentor’la birlikte İthake’den ayrılır. Çıktığı deniz yolculuğunda ilk günden itibaren başına birçok şey gelir; deniz kazaları geçirir, esir düşer, âşık olur, kaybolur, yalnız kalır, kahramanlık göstererek ya da bir sınavda başarılı olarak kendini kanıtlamak zorunda kalır, savaşır… Aslında eserin kurgusu bizdeki anlatı geleneğiyle uyumludur; Telemak’ın ahlakî ve büyük bir ideal için (annesinin namusunu korumak, babasını bulmak, ülkesini kurtarmak…) memleketinden ayrılarak yola çıkması ve birçok engelin üstesinden gelerek başarıyla geri dönmesi, bir bilgenin danışmanlığında hareket etmesi gibi.

Yusuf Kâmil Paşa’nın kültürel ve edebî olarak bağlı olduğu gelenek, klasik edebiyat geleneğimizdir. Yusuf Kâmil Paşa’nın eseri tercüme ederken bizim sözlü ve yazılı anlatı geleneğimizden pek uzaklaşamadığı söylenebilir. Konu, bakış açısı, kurgu bakımından bu geleneğin ortak özelliklerine bağlı kalan Yusuf Kâmil Paşa, dil ve üslup bakımından Divan edebiyatındaki düzyazı anlayışını benimsemiştir. Telemak’ı bir roman olarak değil bir siyaset ve hikmet kitabı olarak algılayan ve o düşünüşle çeviren Yusuf Kâmil Paşa, Kutadgu Bilig’le başlayan geniş ve zengin siyasetname geleneğimizden elbette ki etkilenmiştir. Fenelon, serüvene dayalı kurguyu bir araç olarak kullanıp aslında hükümdarın niteliklerini, devlet yönetiminin esaslarını, halk-yönetim ilişkisini anlatmış ve devrin yönetimine dolaylı eleştirilerde bulunmuştur.

Çökmekte olan bir imparatorluğun yenilenme çabalarında üst düzeyde görev üstlenen Yusuf Kâmil Paşa’nın, ideal bir devlet ve yönetim fikri içeren Telemak’ı bizdeki siyasetname geleneğine uyarlayarak çevirmeyi yeğlemesi doğaldır. Avrupa’nın, özellikle de Fransa’nın siyasal anlamda Aydınlanmacı görüşünü, edebî anlamda ise Romantik duyuşunu örnek alan Tanzimat aydını için Telemak, Batıya açılan ilk kapılardan biridir.

Yusuf Kâmil Paşa, eserde Mentor’un aklı ve bilgiyi, Telemak’ınsa gençliği ve deneyimsizliği simgeleyen yanını özellikle ön plana çıkararak, devlet ideali çevresinde verilen öğütleri pekiştirmiştir. Telemak, yanlışlara düşerek, umutsuzluğa kapılarak, düşmanla ya da kendiyle mücadele ederek ama her zaman Mentor’un desteğiyle doğruyu bulur. Onun olgunlaşması sadece maceralarla değil, gezdiği coğrafyalarda tanıdığı olumlu ve olumsuz hükümdar örnekleriyle de sağlanır.

İçerdiği düşünsel yeniliklere rağmen Telemak’ın çevirisinde ağır ve zorlu bir eski inşa dilinin kullanılması, esere düşünsel ve kurgusal anlamda zarar vermektedir: Dil ve üslup, eserin içerdiği yenilikçi ve eleştirel siyasî tavrı gölgelemekte, düşünceler söyleyiş biçiminin arkasında kalarak etkisini yitirmektedir ve olay çizgisini izlemek zorlaşmaktadır. Özellikle betimleme cümlelerinde eski düzyazının ritmik yapısı öne çıkmakta, işlevsel değil süsleyici bir anlayış görülmektedir.

Yazarın biyografisi için bk. "Yusuf Kamil Paşa". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/yusuf-kamil-pasa