Mirzâ Mehdî Han Esterâbâdî’nin Nâdir Şâh ve döneminin tarihî olaylarını anlattığı Farsça kaleme alınmış Târîh-i Cihângüşâ-yı Nâdirî adlı esere Hacı Sâlih-zâde Halîl Hâcibî’nin yaptığı tercüme. Yazar, eserinin mukaddimesine hamdele ve salvele ile başlamaktadır. Mukaddimeden anlaşılacağı üzere tercüme, Yakûb Paşa’nın oğlu Mehmed Paşa adına yapılmıştır.

Târîh-i Cihângüşâ-yı Nâdirî, “Safevî Şahı Sultan Hüseyin döneminde Afganların İran üzerine saldırıları ile başlamaktadır. Devamında merkezî hükümetin zayıflığından yararlanan aşiretlerin -özellikle de sınırlardaki Türk-Türkmen aşiretlerinin- isyanlarına ve İsfahan’ın Afganlarca işgal edilmesine değinilmiştir. Ardından Nâdir’in bölgedeki etkinlikleri ve tarih sahnesine çıkışı ile alakalı olarak yaptığı işler ayrıntılı olarak aktarılmıştır. Bu aşamadan sonra Nâdir’in faaliyetlerine yer verilmiş, Safevî Şahı II. Tahmasb’ın Nâdir’den yardım istemesi üzerine Nâdir’in İran’ı işgalden kurtarışından övgüyle bahsedilmiştir. Kitabın devamında Nâdir’in Mugan Kurultayı’nda şah seçilmesi ve İran’ın yönetimini devralması üzerinde önemle durulmuştur. İlerleyen kısımlarda Nâdir’in şah olarak mücadelelerinden bahsedilmiş ve onun gerek Osmanlı gerekse Hindistan ile olan mücadeleleri aktarılmıştır. Nâdir Şah’ın Osmanlı ile ettiği mücadelelerin yanı sıra Şii-Sünni yakınlaşması hususundaki gayretleri ön plana çıkarılmıştır. Buna ilaveten eserde Caferiliğin resmî olarak tanınması hususunda Nâdir Şah’ın Osmanlı Devleti’nden bir takım isteklerde bulunduğu ifade edilmiştir. Eserin sonlarında Nâdir Şah’ın emri altındaki görevliler tarafından kendi çadırında suikasta kurban gitmesine ve buna bağlı olarak devletin düştüğü duruma yer verilmiştir” (Yıldırım 2020: 112).

Hâcibî’nin tercümesinde söz konusu olaylar; “Dîger Vak’a-i Şûriş-i Lazkiyye-i Tağıstân, Dîger Vak’a-i Şûriş-i Türkmâniyye Güftâr-ı Der Beyân-ı Mevlid-i Nâdir Şah, Güftâr-ı Der-Beyân-ı Agâz-kâr-ı Nâdir-i Kâm-kâr Be-hikmet-i Cenâb-ı Âferîd-kâr…” gibi başlıklar altında anlatılmıştır. Olaylar anlatılırken kimi zaman “beyt”, “mısra”, “nazm” ifadeleriyle manzum parçalar verilmiştir. Ardından -bu manzumeler Farsça ise- genellikle “tercüme” ya da “ya’nî” ifadesiyle çevirileri yapılmıştır.

Eserin tespit edilebilen nüshası Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi Bölümü 2179’da yer almaktadır. Söz konusu nüsha, 1249/1833-34’te Mehmed İftihâr tarafından istinsah edilmiştir.

Yazarın biyografisi için bk. “Hâcibî, Hacı Sâlih-zâde Halîl Hâcibî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hacibi-haci-salihzade-halil-hacibi