İranî teşrifata dair kaleme alınmış Kâbûs-nâme isimli Farsça eserin Şeyhoğlu Mustafâ tarafından yapılan Türkçe tercümesi. Kâbûs-nâme, İran'ın Taberistân ve Gürgân eyaletlerinde hüküm süren Ziyârî hanedanına mensup Unsûrü’l-Ma'âlî Keykâvus bin İskender bin Kâbûs tarafından yazılmıştır. Keykâvus, 475/1082 yılında oğlu Gîlânşâh için Fars dili ile yazdığı ahlaki, siyasi nitelikteki eseri Kâbus-nâme ile meşhur olmuştur. Enderz-nâme, Pend-nâme, Kitâbü'n-Nasîhat, Nasîhat-nâme gibi isimlerle de bilinen bu eser, bir önsöz ve kırk dört bölümden meydana gelmektedir. Nasihat, görgü kuralları, eğitim ve ahlak, ilimler, meslekler, devlet adamları ve görevleri hakkında bilgi veren Kâbûs-nâme, Nizâmülmülk'ün Siyâset-nâme'siyle aynı çağda yazılmıştır ve Farsça nesrin seçkin örneklerinden biridir. Kitapta işlenen konular ayet ve hadisler, hikâyeler, hikmetli söz ve mesellerle daha anlaşılır hale getirilmiştir. Birçok dünya diline çevrilen eser, 14. yüzyıldan itibaren birkaç kez Türkçeye de aktarılmıştır (Kurtuluş 2002: 357). Türk edebiyatında birkaç defa tercüme edilen eserin tercümeleri 14 ve 15. yüzyılda yoğunlaşmaktadır. Eserin mütercimi belirsiz bir tercüme yanında Ak Kadıoğlu, Mercümek Ahmed bin İlyâs, Bedr-i Dilşâd, Mahmûd bin Mehmed Şirvânî tarafından yapılan tercümeleri mevcuttur. Mercümek Ahmed’in tercümesi 17. yüzyılda Nazmîzâde Hüseyin Murtazâ b. İbn Kâbûs  tarafından dönemin diline göre güncellenerek yeniden yazılmıştır (bk. Yazar 2011: 878-883).

Kâbûs-nâme Tercümesi'nin tarihi net olarak belli değildir; ancak eseri neşreden Enfel Doğan bazı karinelerden hareketle eserin 782-789/1380-81-1387-88 yılları arasında yazılmış olması gerektiğini tespit etmiştir (Doğan 2016: 37). Türk dil tarihi bakımından büyük önem arz eden bu tercümede, tercümeyi sipariş eden Süleymân Şâh’ın tercüme noktasında da mütercimi yönlendirerek “lâzım degüldür ki bir bir lafz tercüme olına belki andağı hoş söyleyeler” şeklindeki cümle ile serbest bir tercüme usulü ile kaynak metni tercüme etmesini talep etmiştir (Yazar 2011: 879). Eserin ulaşılabilen tek nüshası Kahire Milli Kütüphanesinde bulunmaktadır. Zahriyesindeki madalyona göre Mısır sultanı Seyfî İnal’ın kütüphanesi için Zilkade 863/Ağustos 1459 tarihinde istinsah edilmiştir.

Şeyhoğlu’nun Kâbûs-nâme Tercümesi kısa bir hamdele ve salvele bölümünden sonra mütercimin sebeb-i telifi ile devam eder. Burada verilen bilgilere göre Şeyhoğlu Mustafâ Marzubân-nâme’yi tercüme ettikten sonra Germiyanoğulları beylerinden olan Süleyman Şâh’ın (ö.789/1387-88) isteği üzerine Kâbûs-nâme’yi de tercüme etmiştir. Tercümenin başındaki görece kısa girişten sonra Şeyhoğlu, kaynak metnin girişinden itibaren tercümesine başlar ve kaynak metinde olduğu gibi 44 bölüm başlığına yer verip sonra her bir bâbı sırasıyla tercüme eder. Bu itibarla Şeyhoğlu'nun tercümesi içerik bakımından kaynak metni takip eden dolayısıyla da ekleme ve eksiltmelerin pek fazla olmadığı bir tercümedir. Kaynak metinde olduğu gibi bu bölümlerde; Allah'ın birliği, Allah'ın insanoğluna peygamberler göndermedeki hikmeti, Allah'a şükür kılıp itaat etmek, ana ve baba hakkını bilmek, söz söylemek adabı, gençlik ve yaşlılık dönemleri, bezm ü işret adabı, konuk olmak ya da konuk ağırlamak adabı, satranç oynamak adabı, aşkın halleri, cinsel ilişki, hamam, yatmak ve uyumak gibi eylemlerin fayda ve zararları, avlanmak, top oynamak, mal ve para biriktirmek, ilim öğrenmek, meslek edinmek gibi konular çerçevesinde bir yöneticinin dikkat etmesi gereken adap ve teşrifat bilgisine  yer verilmiştir. Şeyhoğlu, mensur olarak kaleme aldığı eserinde, başta hocası olarak nitelediği Süheyl ü Nevbahâr yazarı Mes’ûd bin Ahmed’den olmak üzere çeşitli kaynaklardan bazı manzum parçalar iktibas etmiştir. Bu manzumelerin bir kısmı kaynak metinde geçen Farsça rubailer olup mütercim bunları tercüme etmeyip ödünçlemiştir. 

Kâbûs-nâme Tercümesi üzerinde iki lisans tezi hazırlanmıştır (Kazak 1969; Sümer 1969). Eser Enfel Doğan tarafından neşredilmiştir (2011, 2016).

Mütercimin biyografisi için bk. "Şeyhoğlu, Mustafâ Sadrüddîn". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/seyhoglu-mustafa-sadruddin