İsmâîl-i Gelenbevî (ö.1791)’nin mantık ilmine dair Arapça olarak kaleme aldığı el-Burhân fî İlmi’l-Mantık ve Fenni’l-Mîzân adlı eserinin Abdünnâfi‘ İffet Efendi tarafından yapılan tercüme ve şerhi. Eser yaygın olarak Tercüme-i Burhân-ı Gelenbevî adıyla bilinse de mütercim önsözde eserine Mîzânü’l-Burhân adını verdiğini belirtir. Eserin başındaki kayıttan Abdünnâfi‘ İffet Efendi’nin bu tercüme sayesinde Dâhiliye Nezâreti tarafından ödüllendirildiği anlaşılmaktadır. Tercümenin başında biri Mamûretü’l-Azîz Müftüsü Muhammed b. Hüseyin, diğeri Abdülhamid Hamdî-i Harputî tarafından kaleme alınmış iki takriz yer alır. Takrizlerden sonra Abdünnâfi‘ İffet Efendi’nin Mîzânü’l-Burhân için kaleme aldığı dibaceyle İsmâîl-i Gelenbevî’nin el-Burhân için yazdığı dibace gelmektedir. Özellikle mütercimin dibacesi eserin geneline göre oldukça ağır bir dille kaleme alınmıştır. Dibacelerden sonra da eserin asıl bölümleri gelir.

Mîzânü’l-Burhân, Arapça aslında olduğu gibi bir mukaddime, beş bâb ve bir hâtimeden meydana gelmektedir. Mukaddime kısmı iki bahse ayrılmıştır. İlk bahiste ilmin tarifi yapılarak iz‘ân, nazar ve tembih, mantığın konusu ve gayesi gibi konulara yer verilmiş, ikinci bahiste ise delalet, tab‘ ve tabî‘at, lafzın özellikleri, müfred lafız, mürekkeb lafız, hakikat, kinaye, mecaz, galat, mecaz-ı mürsel, istiâre konuları ele alınmıştır. Mukaddimeden sonra gelen ilk bâb beş fasla ayrılmıştır. Bu fasıllarda küllî ve cüzî, zâtî ve arazî, beş küllî, zâtînin kısımları ve arazîlerin kısımları geniş bir şekilde işlenmiştir. İkinci bâbda kavl-i şârih, tam tanım, eksik tanım, tam resm, eksik resm, tarifin şartları gibi konular; üçüncü bâbda önermeler ve hükümleri, müveccehât, şartıyyenin îrâd-ı eczâsı, tenâkuz, aks-i müstevî, aks-i nâkız gibi meseleler; dördüncü bâbda hüccet ve delilin suretleri, kıyasın tarifi ve bölümleri, muhtelitât gibi konular, beşinci bâbda da delilin özellikleri ve kısımları farklı alt başlıklar altında ele alınıp açıklanmıştır. Bu bâbdan sonra bazı önemli meselelerin kısaca ele alındığı hâtime bölümü gelir ve eser tamamlanır.

Eserin sonundaki kayda göre Abdünnâfi‘ İffet Efendi tercümesini 1294 yılı Zilkade ayının başlarında (Kasım 1877) tamamlamıştır. Tercümenin sonunda biri mütercime ait olmak üzere altı farklı tarih manzumesi yer almaktadır.

İsmâîl-i Gelenbevî’nin el-Burhân’ı, klasik mantık alanında 18. yüzyılda telif edilen ve birçok konuyu ayrıntılı bir biçimde ele alan nadir eserlerden biridir. Abdünnâfi‘ İffet Efendi, bu eseri oldukça sade ve anlaşılır bir dille tercüme etmiştir. Ancak önerme cümleleriyle ele alınan konulara dair örnekler tercüme edilmeyerek Arapça biçimleriyle muhafaza edilmiştir. Mîzânü’l-Burhân, mantık ilmine dair bu önemli eserin genişletilmiş bir tercümesi olması dolayısıyla son dönem Osmanlı tercüme geleneğinde oldukça önemli bir yere sahiptir.

Eser,14 Eylül 1881 (Rûmî 2 Eylül 1297) tarihinde Maârif Nezâreti tarafından iki cilt hâlinde Matbaa-i Âmire’de basılmış olup İbrahim Çapak, Mesud Öğmen ve Abdullah Demir tarafından yayımlanmıştır (2019). Ayrıca eser üzerine bir de yüksek lisans tezi hazırlanmıştır (Kılıç 2008).

Müellifin biyografisi için bk. “Nâfi, Abdünnâfi' İffet Efendi‘”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nafi-abdunnafi-iffet-efendi