Alaaddîn Nurullâh (ö. ?) isimli bir hekimin Hintçe yazdığı Bîh-i Çînî risalesinin Farsça bir tercümesi esas alınarak Mahfî-i Gîlânî tarafından yapılan Türkçe tercümesi. Risale, Çûb-ı Çînî adıyla da bilinmektedir. Eserde Bîh-i Çînî ve Çûb-ı Çînî adları dönüşümlü olarak kullanılır. Mahfî’nin Kânûnî Sultan Süleymân’a (ö. 1566) sunmak üzere tercüme ettiği Bîh-i Çînî’nin hâtime bölümünde, eserin tamamlanış tarihi olarak Receb 963/Mayıs-Haziran 1556 kaydedilmiştir (Taşkın 2012: 2441).

Manzum-mensur karışık kaleme alınan eser kısa bir sebeb-i telif, Bîh-i Çînî tercümesinin yapıldığı gövde kısmı ve hâtime olmak üzere üç ana bölümden oluşmuştur. Besmele ile başlayan, hamdele ve salvele ile devam eden eserin sebeb-i telif bölümünde Mahfî-i Gîlânî, Bîh-i Çînî’nin daha önce Hintçe yazıldığını, kendisinin bu risaleyi şairi ve musahibi olduğu merhum Gîlân Şahı Muzaffer Bahâdır Han’ın (1516-1537) emriyle Farsçaya tercüme ettiğini belirtir. Bu sözlerin ardından, şimdi İstanbul’da Sultan Süleymân’ın kulu olduğunu ve risaleyi onun için Türkçeye tercüme etmek istediğini vurgulayan şair, bu bölümde her iki sultanı da birkaç beyitle över (Taşkın 2012: 2434-2435). Sebeb-i telifin devamında Mahfî, bu risalenin daha önce meşhur şârih Gelibolulu Müsluhuddîn Sürûrî (ö. 1562) tarafından tercüme edildiğini; fakat bu tercümenin Farsça ibareleri aktarma, derin manaları yansıtma ve eda gibi birçok yönden yetersiz olduğunu söyleyerek Sürûrî’yi eleştirir (Taşkın 2012: 2435). Tercüme-i Bîh-i Çînî’nin gövde kısmında ise günümüzde smilax saparna adıyla tanınan ve eski dönemlerden itibaren hekimlikte kullanılan bîh-i çînî (çûb-ı çînî) bitkisinin faydalarından ve birçok hastalığın tedavisinde kullanıldığından bahsedilir. Bîh-i çînî bitkisinin şifa olduğu belli başlı hastalıkların bir listesi verildikten sonra farklı hastalıkların tedavisi için çeşitli karışımların nasıl hazırlanacağı ve ne şekilde uygulanması gerektiği ayrıntılarıyla açıklanır. Eser, Mahfî-i Gîlânî’nin sağlıkla ilgili öğütler verdiği, okuyucudan hayır dua istediği ve Sürûrî’nin tercümesini bir kez daha eleştirdiği manzum-mensur bir hâtime ile sona erer.

Mahfî-i Gîlânî’nin Bîh-i Çînî tercümesine esas aldığı Farsça kaynak metin şu an elimizde bulunmamaktadır. Fakat aynı risalenin Sürûrî tarafından yapılan ve oldukça sade bir dil kullanılan tercümesi (Uzunkaya 2017: 343-365) ile karşılaştırıldığında Mahfî-i Gîlânî’nin tercümesinde Arapça ve Farsça kelimelerle örülü ağdalı bir dil kullandığı, aralara eklediği kendine ait Farsça ve Türkçe şiirler ve yer yer kullandığı tasvir ve hikâyelerle, aslında bir tıp risalesi olan Bîh-i Çînî’ye edebî bir hüviyet kazandırdığı görülmektedir.

Şimdilik bilindiği kadarıyla edebiyatımızda ilki Gelibolulu Müsluhuddîn Sürûrî’ye, diğeri Mahfî-i Gîlânî’ye ait olmak üzere sadece iki Bîh-i Çînî tercümesi bulunmaktadır. Mahfî-i Gîlânî’ye ait Tercüme-i Bîh-i Çînî’nin üç nüshası tespit edilmiştir (Taşkın 2012: 2428). Tercüme-i Bîh-i Çînî’nin iki nüshasının esas alındığı tenkitli metni Gülşah Taşkın tarafından yayımlanmıştır (2012).

Şairin biyografisi için bk. “Mahfî-i Gîlânî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mahfii-gilani