Kazvînî’nin (ö. 682/1283) hayli meşhur ve yaygın olan Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât isimli Arapça eserinin 16. yüzyılın oldukça velut müelliflerinden olan Sürûrî tarafından yapılan tercümesi. 

Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât dört mukaddeme ve iki makale olarak düzenlemiştir. Birinci makale ulviyyatla ilgili olup 13 "nazar"a bölünmüştür. Ayrıca bu "nazar" başlığı altında birtakım "fasıl" adı verilen alt başlıklar da vardır. ikinci makale ise süfliyyatla ilgilidir (Kut 1985: 184-85).

Sürûrî'nin tercümesi, yarım sayfayı aşmayan bir hamdele ve salvele bölümüyle başlayıp sebeb-i tercüme anlatısıyla devam eder. Burada verilen bilgilere göre Mekke'de yaşayan tüccar zümresinden hatırı sayılır büyük bir adam, Şehzade Mustafa'ya "kitâbu'l-acâ'ib ve'l-garâ'ib" gönderir. Şehzade bunun üzerine nedimi ve musahibi bulunan Sürûrî'den hediye olarak gelen bu kitabın Türkçeye tercüme etmesini ister. Kendisini "Diler kim yirde gökde her ne kim var /Ola ilmi muhît ana şâmil" beyti ile niteleyip "her ilmi tekmîl itmeye" çalıştığını ifade eden Sürûrî de bu talebe uyarak eseri Türkçeye tercüme ettiğini belirtir (Sürûrî, Tercüme-i Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât, 2a). Tercüme üzerinde bir doktora tezi hazırlayan Betül Bülbül Oğuz eserin sebeb-i telifi bağlamında "Sürûrî, Şehzade Mustafa'nın Mekke'den aldığı eseri hocasına getirmesi ve tercüme etmesini istemesi ile tercümeye başlamıştır." ifadeleri kullansa (Bülbül Oğuz 2014: 27) da çeviri yazı metnini hazırladığı tercümenin nüshasında kaynak eserin hediye olarak geldiği açık olarak belirtilmiştir. 

Eldeki nüshalarına göre Sürûrî yaptığı tercümeye bir isim vermiş değildir. Bu durumda onun eserini "Tercüme-i Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât" diye isimlendirmek mümkündür; ancak Betül Bülbül Oğuz eserin sebeb-i tercüme bölümünde geçen "... Mekke-i mükerremede zümre-i tüccârdan bir recül-i büzürgvâr ... bir merd-i 'âlî-mikdâr bu ma'den-i me'ârib ü metâlib savbına kitâbu'l-acâ'ib ve'l-garâ'ib gönderüp..." (Sürûrî, Tercüme-i Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât, 2a) cümlesine binaen olsa gerek Sürûrî'nin tercümesini "Kitâbu'l-Acâ'ibü'l-Garâ'ib" olarak isimlendirilmesi gerektiğini özellikle vurgulamaktadır (2014: 11). Bizce bahsi geçen cümlede yer alan "kitâbu'l-acâ'ib ve'l-garâ'ib" özel bir isim olmayıp kaynak metnin türünü ifade etmek üzere kullanılan bir ifade olduğundan Bülbül Oğuz'un önerisine katılmadığımızı belirtmek isteriz. 

Sürûrî sebeb-i tercüme kısmında yaptığı tercüme usulü ya da stratejisine dair de bazı bilgiler verip kaynak metni tercüme ederken bazı kısımları attığı gibi eserde olmayan bazı faydalı bilgileri de tercümeye eklediğini vurgulamıştır. 

Şehzade Mustafa'nın emri ile başlayan bu tercüme, kaynak metnin ikinci makalesinin tercümesi sona erdiği sırada 27 Şevval 960 (6 Ekim 1553) tarihinde şehzade Mustafa'nın katli dolayısıyla Sürûrî'nin her şeyden elini çekmesinden ötürü tamamlanamamıştır (Kut 1988: 317). Eserin geri kalan kısmı Rodosîzâde Mehmed Emîn Efendi (ö.1103/1701) tarafından ikmal edilmiştir (Kut 1988: 317). 

Eser üzerinde yapılan doktora tezinde, Sürûrî'nin tercüme ettiği kısmın 20 adet nüshası bulunmaktadır (Ör. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Koleksiyonu‟nda 02934M, Fatih 04158, İbrahim Efendi 663/1, Topkapı Sarayı Müzesi Türkçe Yazmalar Revan 1162, 1163, 1088, Hazine 405, 409) tespit edilmişken (Bülbül Oğuz 2014: 27-34) Rodosizâde'nin tercümeyi tamamladığı kısmı ihtiva eden 8 nüsha tespit edilmiştir (Bülbül Oğuz 2014: 35-37). 

Bazı nüshaları minyatürlü olan Sürûrî'nin tercümesi İhtiva ettiği bu minyatürler dolayısıyla birkaç bilimsel çalışmaya (Başkan 2007) konu olduğu gibi Betül Bülbül Oğuz tarafından da göstergebilimsel açıdan yapılan bir incelemeyle birlikte eserin Latinize edildiği bir doktora çalışmasına konu edilmiştir (2014). 

Mütercimin biyografisi için bk. "Sürûrî, Musliheddin Mustafa (Şârih-i Mesnevî) ". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sururi-musliheddin-mustafa-sarihi