Ziya Paşa’nın farklı zamanlarda kaleme aldığı Tercî’-i Bend ve Terkîb-i Bend’i içeren kitap. Ziya Paşa, Tercî’-i Bend’i 1276/1859 tarihinde İstanbul’da; Terkîb-i Bend’i ise 1287/1870’de Cenevre’de yazmıştır. Ziya Paşa’nın diğer şiirlerinden daha meşhur olması; şairin ayrı bir önem vermesi dolayısıyla bu iki manzume ayrı bir kitapçık olarak basılmıştır. Ziya Paşa’nın kendisi bu şiirleri bir arada ilk olarak Cenevre’de yayımlamış; İstanbul’a döndükten sonra da yeniden bastırıp dağıtımını sağlamıştır.

Tespit edilen ve tarih kaydı bulunan en eski İstanbul baskısı Muharrem 1289’da (Mart-Nisan 1872) Mühendisyan Ohannes Matbaası’nda yapılmıştır. Bu baskının bizzat Ziya Paşa tarafından yaptırıldığı, isteyenlere bedava gönderileceği, para ile alınıp satılamayacağı, yeniden baskı ve yayın hakkının kendisinde olduğu kitabın kapağında belirtilmiştir. Kitapta önce Tercî’-i Bend, her sayfaya bir bend gelecek şekilde 1-12. sayfalar arasında; sonra Terkîb-i Bend aynı tertiple, 1-12 sayfa numaraları ile yer almıştır. Kitabın eski harflerle çoğunluğu matbaa ve/veya tarih kaydı taşımayan birçok korsan baskısı vardır. Sançar, eski harflerle 5, yeni harflerle 3 baskısını tespit etmiştir. Eserin eski ve yeni harflerle çok daha fazla baskısının bulunduğu, müstakil baskılar dışında antolojilerde de her iki metne yer verildiği görülmektedir.

Ziya Paşa, divan şiirinin bilinen nazım şekillerini, hiçbir yenilik fikri gütmeden kullanmış; her iki şiirin dilinde de düzyazılarındaki yenilikten uzak kalmıştır. Bununla birlikte Şinasi’yle başlayan sanatlı söyleyişten mümkün olduğu kadar uzaklaşıp saf düşünceyi aktarma yaklaşımı Ziya Paşa’da da görülmektedir.

Tercî’-i Bend, aruzun "mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün" kalıbıyla yazılmış 12 bendden, her bend 10 hane ve Arapça vasıta beytinden meydana gelmiştir. Her bendin sonunda tekrarlanan vasıta beyti, Allah’ın yaratıcılığının, kudretinin karşısında insanın hayretini, aciz kalışını ifade edişiyle şiirin temasını hep aynı noktaya döndürür. Tercî’-i Bend, eskinin Allah’ı yarattıklarında arayan, dünyayı ve insanı gelip geçici bir hayal olarak yansıtan, insanın Allah’ın kudreti karşısındaki aczini dile getiren dinî, tasavvufî, hikemî şiir geleneğinin devamı sayılabilir. Manzume, sistematik bir bütünlüğe sahiptir. Ziya Paşa, varlığını kanıtlama çabasına girmeden Tanrı’nın var kıldığı her şeye, sırasıyla kozmik âleme, dünyaya, insanlara bakar ve her yerde düzenden ziyade düzensizlik, kötülüğün üstünlüğünü görür; sorular sorar, isyan eder ve adeta inkârın sınırına kadar gelir ancak her seferinde Tanrı’nın kudreti karşısında aklın aczini itiraf eder. Tercî’-i Bend, Türk edebiyatının ilk büyük felsefî şiirlerindendir.

Bağdatlı Rûhî’nin Terkîb-i Bend’ine nazire olarak kaleme alınan Ziya Paşa’nın Terkîb-i Bend’i, aruzun "mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün" kalıbıyla yazılmış, her biri 10 hane 1 vasıta beytinden oluşan 12 bendlik bir manzumedir. Terkîb-i Bend, Tercî’-i Bend’e göre daha dağınık bir tematik yaklaşıma sahiptir ancak adalet arayışıyla, polemikçi tavrıyla bu şiir de dikkat çekici düşünceler içerir. Şiir, rindane bir söylemle başlar. Divan şiiri geleneğinde olduğu gibi zamaneden şikâyet edilir; şarap, güzel sevmek övülür, zahit yerilir. İkinci bend, yaratılışın muazzam düzenini bir kez daha dile getirir ancak burada Tercî’-i Bend’de olduğu gibi kozmik âlem üzerinde durulmaz ve dünyadaki düzensizliğe odaklanılır. Üçüncü bendden itibaren şair, adalet kavramını sorgulamaya başlar; Tanrı’nın varlığından şüphe etmez ama dünyadaki adaletsizliklerin sebebini, zalimlerin neden cezalandırılmadığını sorar. Sonraki bendlerde dünyanın bir ıstırap yeri olduğu, dünyada yaşanan adaletsizlikler, düzensizlikler karşısında insan aklının aciz kaldığı; her şeye rağmen çalışıp iş üretmek gerektiği; Tanrı’nın doğruların yanında olduğu vurgulanır. Altıncı bendden itibaren de çoğu özlü söz haline gelmiş beyitlerle insanın kin, nefret, ihanet, vefasızlık, hırs, ikbal düşkünlüğü, hırsızlık, namussuzluk gibi evrensel kusurları, zaafları sıralanır. Eleştiriler zaman zaman hicve dönüştürülerek doğrudan Osmanlı devlet yönetimi, özellikle Âli Paşa hedef alınır. Kısacası Ziya Paşa, dünyaya egemen olan ve insandan kaynaklanan kusurları, sorunları tartışır ve en sonunda insanlara insanî değerlere sahip olmanın erdemini hatırlatır, bütün siyasal, toplumsal adaletsizliklerden bu sayede kurtulmanın mümkün olduğunu hissettirir. Terkîb-i Bend, insana, topluma, yönetici sınıfa getirdiği eleştirilerle, bunları şiire dönüştürme başarısıyla kendi çağının en önemli düşünce şiirlerinden biridir.

Ziya Paşa’nın biyografisi için bk. “Ziya Paşa”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ziya-pasa