Ahmed Cevdet Paşa’nın (d. 1238/1823 - ö. 1313/1895) Belâgat-i Osmâniyye'sinin birinci cüzünü tenkit amacıyla kaleme alınan Ta’lîkât-ı Belâgat-i Osmâniyye’nin eleştirisini içeren eser. Belâgat-i Osmâniyye’nin 1881’de ilk cüzünün yayımlanmasından bir buçuk ay kadar sonra 1882’de Abdurrahman Süreyyâ (d. 1257/1841 - ö. 1322/1904) Ta’lîkât-ı Belâgat-i Osmâniyye’yi yayımlayarak bu eseri bazı yönlerden tenkit etmiştir. Ta’lîkât; Belâgat-i Osmâniyye’yi eleştiren ilk eserdir ve aynı zamanda Abdurrahman Süreyyâ’nın belâgatle ilgili ilk eseridir (Yetiş 1988: 173; Yetiş 2006: 262). Hacı İbrâhim Efendi ise Ta’lîkât’ın eleştirilerine cevaplar yazarak bunu Temyîz-i Ta’lîkât adı ile 1882’de yayımlamıştır.

Yirmi iki sayfadan oluşan ve besmele ile başlayan Temyîz-i Ta’lîkât’ın dördüncü sayfaya kadar olan kısmı bir nevi giriş mahiyetindedir. Bu bölümde Hacı İbrâhim Efendi, "bir zât" tarafından Belâgat-i Osmâniyye’ye bir ta’lîkât yazıldığını işittiğinden ve bu ta’lîkâtın metnin ince noktalarını "keşf ve îzâh eden" bir eser olduğunu zannettiğinden fakat söz konusu eserin tamamen itirazdan/tenkitten meydana geldiğini öğrendiğinden bahseder. Bu bölüm eserin telif sebebi ve isminin açıklanmasıyla sonlandırılır: “Adı geçen kişinin öne çıkan itirazları fikrin temyiz mahkemesindeki yargılanma neticesinde itiraz/tenkit cezasına çarptırılmış, bu cezanın açıklanması ve teşhir edilmesi için işbu risale yazılmış ve ismine Temyîz-i Ta’lîkât denilmiştir” (Uyan 2021: 391). Buna göre Temyîz ismi, temel anlamı olan “(iyiyi kötüden) ayırma, tefrik”le beraber daha ziyade “Tanzimat’an sonra kullanılagelen bir davanın son görüleceği makam, temyiz mahkemesi, yargıtay” anlamlarına binaen “Ta’lîkât’ın (temyîz mahkemesinde) yargılanması (temyîz edilmesi) ve hakkında son ve kesin hükmün verilmesi” gibi manaları çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır.

Ta’lîkât-ı Belâgat-i Osmâniyye ve Temyîz-i Ta’lîkât arasındaki tartışmalar genellikle kelime seçimleri, bazı kelimelerin yanlış anlamda kullanılması, fesâhat ile ilgili konuların tarifi, seçilen örnek şiirlerin doğruluğu veya anlamı etrafında gerçekleşmektedir. Eserde işlenen tartışma konuları sırasıyla şöyledir: “Tavâ’if-i mütemeddine” terkîbinin kullanımı, “diyânet” kelimesinin kullanımı, “kusvâ” kelimesinin kullanımı, “ulemâ-yı Arabiyye” terkîbinin kullanımı, ilm-i sarfın tanımı ve “zât” kelimesinin (“zât-ı kelime”) kullanımı, “ilm-i nahv”in tarifi hakkında, belâgatin tanımı ve “mezâyâ” (meziyyet) kelimesinin kullanımı, “tatlı” kelimesinin kullanımı (lafızların tanımı ve işitilmesi hakkında), (zihne) “mütebâdir” (olmak) kelimesinin kullanımı, kelimenin fesâhati, “müsteşzir(ât)” kelimesinin anlamı, “lafza-i celâle” tabiri, “kıyâsa muhâlefet”in tanımı ve tanımda devr (döngü) meselesi, za’f-ı telîf ve tetâbu-ı izâfât meselesi bağlamında Nergisî’nin bir cümlesi üzerine, ta’kîd-i lafzî ve Fehîm Efendi’nin bir beyti üzerine, “havâss-ı hamse” terkîbinin kullanımı, ta’kîd-i ma’nevî, iki beyit ve ikrâr kelimesi üzerine, selâset ve Cevdet Paşa’nın örnek olarak verdiği kendi beyti üzerine (Uyan 2021: 400-401). Abdurrahmân Süreyyâ, daha sonra yazdığı Tahlîl-i Hall adlı eserinde Hacı İbrâhim Efendi’nin bu eleştiri ve savunma argümanlarının bir kısmına cevaplar vermiştir.

Dönemin genel karakteri göz önüne alındığında söz konusu tartışmalar; ilk bakışta eski-yeni, Arapça-Türkçe, Ta’lîm-i Edebiyyât-Belâgat-i Osmâniyye meseleleri etrafında yoğunlaşan tartışmaları akla getirmektedir. Fakat durum aslında böyle olmayıp iki eser arasındaki tartışmalar kelimelerin doğru kullanımı, bazı kelimelerin, yapıların ve terkiplerin Arapçadaki ve Türkçedeki serüvenleri, doğru kullanımlarının nasıl olması gerektiği, bazı belâgat konularının doğru tanımı ve verilen örnek şiirlerin isabetli olup olmadığı veya nasıl anlaşılması gerektiği ile ilgilidir (Uyan 2021: 413).

Hacı İbrâhim Efendi’nin 1882 yılında, İstanbul’da Matba’a-i Osmâniyye’de basılan Temyîz-i Ta’lîkât eserinin tahlili ve çeviri yazılı metni Ömer Uyan tarafından yayımlanmıştır (Uyan 2021).

Yazarın biyografisi için bk. “Hakkı, Hacı İbrâhim Hakkı Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hakki-haci-ibrahim-hakki-efendi