Yûsuf Ziyâ Bey’in Kastamonu merkezde müdde‐i umûm muavini (savcı yardımcısı) olduğu dönemde kaleme almış olduğu eser. 23 Nisan 1896’da tamamlanan eser, Maarif Nezaretinin 15 Ekim 1896 tarih ve 465 numaralı izni ile Kastamonu vilayet matbaasında basılmıştır. Eser, 130 sayfadan oluşmaktadır. Yûsuf Ziyâ Bey eseri, henüz iki buçuk yaşındayken vefat eden oğlu Mehmed Âsım’ın hatırasını yaşatmak ve ölüm hüznünü gidermek için Hukuk Mektebinde öğrenci olan ve aynı zamanda Adliye Nezaretinde sicill‐i ahvâl kalem kâtipliği görevini yürüten yeğeni Mahmûd Rıfat Bey’in önerisiyle yazdığını belirtmektedir (Özger 2011: 118). Sade bir dille yazılan eser, oğul Mehmed Âsım’ın hayat hikâyesi çevresinde şekillenmiştir (Çelik 2012: 6).

Yûsuf Ziyâ Bey’in, Mehmed Âsım ile birlikte geçirdiği süre zarfında Yozgat ve Kırşehir çevrelerine yaptığı gezileri içermektedir. Eserde bu civarda bulunan köy, kasaba ve şehirlerin sosyoekonomik yapıları, coğrafi özellikleri detaylarıyla anlatılmaktadır.

Eser, Mehmed Âsım’ın hayat hikâyesi, gezilen-görülen yerlere dair gezi notları ve tanıtıcı bilgiler olmak üzere 3 ana bölüm etrafında gruplandırılır. İlk bölümde Mehmed Âsım’ın güzelliği, zeki oluşu, akranlarından daha ileride oluşu; geçirdiği hastalık ve bu süreçte ailesinin yaşadıkları sonunda da vefat edişi anlatılır. İkinci bölümde gezi notları şeklindedir. Yûsuf Ziyâ Bey, eserinde iki geziden söz etmektedir. Bunlardan biri, Yozgat merkeze bağlı Osman Paşa köyü gezisi, diğeri Kırşehir gezisidir. Yazar, her iki gezide de gördüğü yerler ve güzergâhta yer alan köyler ve mevkiler hakkında çeşitli bilgiler verir. Üçüncü bölümde ise tanıtıcı bilgiler yer alır. Seyahati sonrası Yozgat’a döndüğünde eş, dost ve efradına gördükleri yerler hakkında deneyimlerinden bahseder, buralar hakkında tanıtıcı bilgiler verir (Özger 2011: 119-146).

Temâşâ-yı Celâl-i Hudâ, bir roman veya tarihî roman ya da edebiyata, tarihe dair bir eser özelliğinden çok işlenen konular açısından bir hatırat, bir gezi notu ya da bir seyahatname olarak değerlendirilmektedir. Dönemine göre oldukça sade bir dil kullanılarak yazılan eser, her ne kadar oğlu Mehmed Âsım’ın hayat hikâyesi çevresinde şekillenmişse de Yozgat ve Kırşehir’in tarih ve kültürünü ortaya çıkarabilecek pek çok hususa ışık tutacak bir özellik taşımaktadır. Yozgat adı, Yozgat evleri, halkın giyim kuşamı, demografik yapısı; Yozgat’a bağlı Divanlı, Topçu, Osman Paşa köyleri; Kırşehir’in tarihî eserleri, Mucur kasabası eserde bolca anlatılan yerlerden bazılarıdır. Yûsuf Ziyâ Bey’in bu eseri, 19. yüzyıl şehir tarihi çalışmaları açısından oldukça büyük önem arz etmektedir (Özger 2011: 146-147).

Yazarın biyografisi için bk. "Ziyâ, Yûsuf Ziyâ". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ziya-yusuf-ziya