Abdülhay Efendi tarafından yazılan bir Kur’an tefsiri. Esasında eserin özel bir ismi bulunmamaktadır. Kur’an-ı Kerim’in bazı sureleri üzerine yazılmış bir tefsir eseri olduğu için kütüphane kataloğuna Tefsîr-i Ba‘z-ı Süver-i Kur’âniyye adıyla kaydedildiği anlaşılmaktadır. Her bir surenin tefsirinin ne zaman kaleme alındığına dair yazmada Fetih suresi hariç bir bilgi yer almamaktadır. Fetih suresi tefsirinin yazımına 1114 senesi Ramazan (1703-Ocak) ayında başlandığı ifade edilmiştir. Surelerin tefsirlerinin farklı tarihlerde kaleme alınarak sonradan bir araya getirilmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Eserde herhangi bir sultan, devlet büyüğü ya da otoriteye ithaf yer almamaktadır. Kaynakları itibariyle eserin geniş bir tefsir literatürü mütalaa edilerek kaleme aldığı anlaşılmaktadır. Bilhassa Ebu’s-Su‘ûd Efendi’nin İrşâdü’l-Akli’s-Selîm isimli tefsirine pek çok kez atıf yapılmıştır. Eserde Kur’an-ı Kerim’in Yâsîn, Fetih, Rahmân, Nebe’, Nâziât, Abese, Tekvîr, İnfitâr, Mutaffifîn, Kevser ve Meryem sureleri tefsir edilmiştir. Surelerin tefsirleri Meryem suresi hariç Mushaf sırasına göre sıralanmıştır. Yazmanın en sonunda yer verilen Meryem suresi tefsiri eksik olup 36. ayette bitmiştir.

Türkçe olan eser, Arap alfabesi ile yazılmıştır. Müellifin “Tefsîr Arabî yazılsa herkes zevklenemez.” ifadesinden beklediği faydanın daha yaygın olmasını istediği için eserini Türk dilinde yazmayı tercih ettiği anlaşılmaktadır. Abdülhay Efendi, genellikle surelerin tefsirine surenin içeriğiyle uyumlu dua cümleleri ile başlamakta, ardından surenin ismi, iniş sebebi, mekkî-medenî oluşu ve ayet sayısı gibi sureyle ilgili temel bilgiler vermektedir. Devamında ayetler sıra ile tefsir edilmiştir. Yasin ve Fetih surelerinin tefsirlerinde diğer surelerden farklı olarak Habîb-i Neccâr kıssası, Hudeybiye anlaşması ve Mekke’nin fethi gibi olaylar tarihî bilgiler çerçevesinde hikâye edilmiştir. Metinde sıklıkla tefsirlerden Arapça iktibaslar yapılmaktadır. Müellif bunları nadiren tercüme etmiştir. Bu durum eseri kısmen Türkçe-Arapça memzûc bir tefsir hâline getirmiştir. Bununla birlikte Abdülhay Efendi’nin üslubunun dönemine nispetle oldukça sade olduğu söylenebilir. Tefsir için çoğunlukla Hicret öncesinde inen Mekkî surelerin seçildiği görülmektedir. Bu sebeple hukukî izahlara rastlanmamaktadır. Eserde dilbilimsel ve itikadî açıklama ve yorumlar daha fazla yer almıştır. Eserin dikkat çeken yönlerinden biri âyetlerin tek bir perspektiften tefsir edilmemesi, farklı ihtimal ve görüşlerin de okura sunulmasıdır. Abdülhay Efendi’nin yer yer soru-cevap üslubunu da kullanarak zihne takılması muhtemel soruları cevaplandırdığı görülmektedir.

Tefsir, geneli itibariyle dirayet yöntemi ile yazılmıştır. Bununla birlikte gaybî ve tarihî konularda rivayetlere de müracaat edilmiştir. Müellif bir Celvetî şeyhi olmasına rağmen nadiren işârî yorumlar yapmıştır. Bu husus onun tekke ehlinden daha geniş bir kitleyi hedeflemesi ve diğer ilimlerdeki seviyesini de göstermeye çalışmasıyla ilgili olabilir. Genel itibariyle eserin ilmî, kapsamlı ve bazı noktalarda derinlikli bir tefsir olduğu söylenebilir.

Tefsirin bilinen tek nüshası İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi NEKTY02201 numarada kayıtlı olup 123 varaktan oluşmaktadır. Eserin transkripsiyon metni Şükrü Maden (2018) ve Mehmet Akif Alpaydın (2018) tarafından ayrı çalışmalar hâlinde neşredilmiştir. Ayrıca Maden eseri tefsir ilmi çerçevesinde incelediği bir makale çalışması yapmıştır (2018).

Müfessirin biyografisi için bk. “Abdülhay”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/abdi-abdulhay