Nijad’ın doğumundan yaklaşık üç yıl sonra, onun doğumu vesilesiyle yazılmış eser. Kitap; şiirden ziyade, nesirleriyle ön plandadır. Ali Ekrem (Bolayır); Tefekkür’ün, Recaizade’nin nesir dilinin ikinci tekâmül devri olduğunu ifade etmiştir. Bu nesirlerin dikkat çekici tarafı dilinin sadeliğidir. Nesirlerin başka bir özelliği de Ekrem’in diğer kitaplarındaki şiirlerin birçoğu için teorik bir çerçeve çizmeleridir. Tefekkür; Recaizade’nin tabiat, çocukluk, yaşam ve ölüm arasında kurduğu kavramsal bağı anlama hususunda temel yaklaşımlar sunar. Eserdeki diyaloglar ve konuşma havası Edebiyat-ı Cedȋde şiirini hazırlamıştır.

Kitaptaki şiirlerin ilki, “Tefekkür”dür. Şiir, bendleri 6’şar mısradan oluşan bir musammattır. Toplam 7 benddir. Şiirde tek bir kafiyeye bağlı kalınmamış; düz ve çapraz kafiyeler bir arada kullanılmıştır. Şiirin aruzun "mefȃ’ilün fe’ilȃtün mefȃ’ilün fe’ilün" kalıbı ile yazılmıştır. “Ekseriyȃ düşünürüm, çünkü: Düşünmeyi severim, mahrem-i melȃlimdir” mısralarıyla başlayan bu şiir, Recaizade’nin “bütün istidȃd-ı fıtratını” yansıtır. Düşünmenin Ekrem’deki karşılığı; dış dünyanın/tabiatın kendi üzerinde bıraktığı tesirle içe dönmek ve hüzünlenmektir. Zemzeme’nin üçüncü cildindeki şiirlerden Tefekkür’deki “Hȃtırımda dȃimȋ bir pȋçtȃbım var benim/Ben de bilmem aslını bir ıstırȃbım var benim/Hod-be-hod giryanlığa gamdan nisȃbım var benim” mısraları, buradaki Tefekkür’ün adeta habercisidir. Nijad Ekrem’de kullanılan ifadelerden biri olan “merȃretli haz”, Tefekkür’ün bütününe hȃkimdir: Kitap; Nijad’ın doğumuyla bahşolunduğuna inanılan mutluluğun hüznüyle, bir hüznün coşkusuyla yazılmıştır. Recaizade, ne zaman “talȋk-i dilşȃd” olsa -sevinçle gülümsese- tefekküre düşer. Bu özellik, Ekrem’i “Romantik” olmaktan çok, lirik bir şair kılar. Modern düşünce açısından bakılacak olursa; tefekkür burada hayat için, “action içindir". Ekrem’de tefekkür, sanatın da yaratıcılığın da kaynağı olarak bu ‘action’a eklemlenir: "Odur muallimesi mekteb-i belȃgatimin".

Kitaptaki diğer şiir, Recaizade’nin gençlik yıllarına dair bir eser olan Yȃdigâr-ı Şebȃb (R. 1290-1874/1875)’ı anımsatır. Şiir; aynı konunun üç farklı vezinde, üç farklı mesnevi olarak devam ettirilmesi biçiminde tertip edilmiş bir mesnevidir. İlk mesnevi, "fȃ’ilȃtün fȃ’ilȃtün fȃ’ilün" kalıbıyla yazılmış olup 16 beyit; ikinci mesnevi, "mefȃ’ilün mefȃ’ilün fe’ûlün" vezninde ve 17 beyit; son mesnevi ise "fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl" vezninde ve 16 beyittir.

Pȋrȃye için yazılan şiir, bütün mısraların birbiri ile kafiyeli olduğu ve tamamlanmamış bir muhammesin ilk bendi görünümündedir.

Son şiir ise yine bendleri 6’şar mısradan oluşan bir musammattır (8 bend). Bu eserdeki 6’lık bendler hȃlinde yazılan şiirler, klȃsik müseddeslerden kafiye yapısı ile ayrılır. Şiirin son bendi dört mısradır. Vezin, şiirin ardından gelen diyalogda devam ettirilmiştir (mef’ûlü fȃ’ilȃtü mefȃ’ȋlü fȃ’ilün).

Eserde bu şiirlerin dışında, Recaizade’nin La Fontaine’den tercüme ettiği ve Nȃçiz’de yer alan Karga ile Tilki’nin ilk bendine ait birkaç mısraya bir konuşma içinde - Nijad’ın diliyle- yer verilmiştir.

Tefekkür’ün de Zemzeme gibi devamı olacağının belirtilmesine rağmen, arkası getirilememiştir. Nijad Ekrem’de “Bir Cevap Ki Kitap Olmalı İdi” adlı yazıda da ifade edildiği gibi Recaizade, Tefekkür’e nazire olarak “Teessür”ü yazmayı düşünmüş ama Nijad’ın ölümüyle beraber çalışma azmini kaybettiği için buna muktedir olamayacağını belirtmiştir.

Şairin biyografisi için bk. "Recaizade Mahmut Ekrem." Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mahmut-ekrem-recaizade