Ahmet Midhad Efendi tarafından Darülfünun’da okutulmak üzere yazılan dinler tarihi kitabı. İkinci meşrutiyetten sonra Darülfünun’da Ahmed Midhat Efendi tarafından Tarih-i Edyan adıyla dinler tarihi dersi verilmiştir. Ahmed Midhat bu ders için mezkûr kitabı yazmıştır. Daha önce Esatir (1295/1878) adıyla Şemseddin Sami tarafından yazılan bir kitap da vardır. Bu eserinde Şemseddin Sami, merkeze Yunan ve Roma mitolojisini alır ve genel olarak bir dünya mitolojisi panoraması çıkarır. Mitoloji hakkında doğu dillerinde yazılan ile eserin kendisine ait olduğunu yazan Sami mitolojiye karşılık olarak Esatir kelimesini tercih ettiğini belirtir ve Batı dünyasında yeni gelişmekte olan mitoloji araştırmalarının mutlaka bilinmesi, okunması ve öğrenilmesi gerektiğini düşünür. İki eser arasındaki fark, Sami’nin eserini halka hitaben yazmasına karşılık Midhat’ın eserini ders kitabı olarak hazırlamasıdır. Dolayısıyla Ahmed Midhat’ın eseri dinler tarihi metodolojisine uygun olarak hazırlanmıştır. Bununla birlikte, şekil ve yöntem bakımından bilimsel bir eser olmak düzeyinde değildir.

Tarih-i Edyan’ın ilk basımı Darülfünun Dersleri arasında yayınlanmıştır. Bu ilk basımla ikinci basım arasında, bazı düzenlemeler dışında, önemli bir fark yoktur. İkinci basımdan bir iki yıl sonra üçüncü basımı yapılmıştır. Eserin ilk baskısı Târîh-i Edyân olarak çıkmış, sonraki basımlarda ismine “Tedrîs” ifadesi eklenmiş Tedrîsî Târîh-i Edyân halini almıştır. Tek cilt halinde basılan eserin sonundaki “birinci cildin sonu” ifadesinden ve eserde kullanılan bazı ifadelerden anlaşıldığı kadarıyla semavi dinlerin anlatılacağı ikinci cilt planlanmıştır. Ancak bu ikinci cilde ait plan hayata geçirilememiştir. Ahmed Midhat Efendi tarafından kaleme alına bir başka Târih-i Edyan, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığında yer almaktadır. Alıcı’ya göre, Ahmed Midhat tarafından birinci ve ikinci sınıf öğrencileri için yazılan Tarih-i Umumi’nin son bölümünde yer alan bu metin Tedrisî Târih-i Edyân’ın taslak metinlerinden bir bölümdür.

Eser Kısm-ı Evvel-Umumiyyat ve Kısm-ı Sani-Hususiyyat olmak üzere ana bölüme ayrılmıştır. İlk bölümde genel bilgiler dışında “talebenin hazırlanması”, “muallimin hazırlanması”, “dinler tarihi hocasının tarafsızlığı” gibi başlıklar da bulunmaktadır. İlk bölümde ele alınan konulardan bazıları şu şekildedir: Dinler tarihinin lüzum ve önemi, dinin gelişmesi, coğrafya üzerinden dinlerin incelenmesi, insan ırkının gelişim safhaları, ibadetlerin ilk şekilleri, Animizm, Totemizm vs.

Kısm-ı Sani başlığını taşıyan ikinci bölümde Fetiş dinlerini, Moğolların, Afrika, Amerika, Meksika haklarının inançlarını; Keldani, Asur, Babil, Finike, Eski Arap, Çin, Hint, Japon dinlerini; Budizm, Zerdüştlük gibi dinleri inceler ve Ahmed Midhat, dinler tarihini zorunlu ve yararlı bir disiplin olarak görür ve buradan elde edilen verilerin tevhit anlayışına hizmet edeceğini söyler. Ona göre dinler sadece "semavi dinler"den ibaret değildir ve semavi dinler dinler tekamülünün son mertebesidir. Bununla birlikte bazen araştırmalardan elde edilen sonuçların insanların inançlarının sarsılmasına neden olabileceği uyarısında bulunur. O, din gibi konuların hassas konular olduğunu, bu konularda hem hocanın hem de öğrencilerin hazırlıklı olması gerektiğini, öğrencinin kendi dini yanında tarih ve coğrafya ile beraber etnolojiyi ve filolojiyi de bilmesi gerektiğini vurgular. Ayrıca dinler tarihinden önce İslami eğitim şarttır. Ahmet Mithat Efendi; Batı dünyasında Almanlar, Fransızlar ve İngilizler tarafından basılan yayınlardan bahsettikten sonra Tarih-i Edyan kitabını, o dönemin bilinen Din Bilimcisi (Din Fenomenoloğu ve Dinler Tarihçisi) Hollandalı Chantepie de la Saussaye (1848-1920) tarafından 1887-1889 yıllarında iki cilt olarak yayımlanmış olan Lehrbuch der Religionsgeschicte/Manuel d’Histoire des Religions çalışmasından yararlanarak hazırladığını bildirir.

Yazarın biyografisi için bk: “Ahmet Mithat Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmet-mithat-efendi