Hem Türkçe hem Farsça hem de Arapça kaleme aldığı “Fusûsu’l-Hikem (Hikmetlerin Özü)" şerhleriyle tasavvufun kurumsal meselelerini ele alan Abdullah Bosnevî’nin “Şârihu’l- Fusûs” lakabını almasına neden olan eseri.

Şerh yazmak, İslam ilimler bünyesinde bir gelenek olmuş ve bu nedenle İslam dünyasında birçok şerh yazılmıştır. Bu şerhler, tefsir, hadis, fıkıh ve kelam gibi temel İslamî ilimlere dair eserler kadar felsefî ve tasavvufî nitelikli eserler üzerine de yapılmıştır. Bu çerçevede İbn-i Arabî’nin Fusûsu’l-Hikem adlı eseri üzerinde en çok şerh yapılan eserlerin başında gelmektedir. Bu şârihlerden birisi de Abdullah Bosnevî’dir. Müellifin tasavvufî düşünce açısından en önemli özelliği, Fusûsü’l-Hikem adlı eseri tercüme ve şerhetmiş olmasıdır. Eser, kendisinin İslâm ülkelerinde Şârihu’l-Fusûs lakabıyla tanınmasına sebep olmuştur. Kâtib Çelebi başta olmak üzere birçok âlim, fusûs şerhinden övgüyle bahsetmiştir. Tecelliyâtü ʿArâisi’n-Nusûs fî Manassâti Hikemi’l-Fusûs adını taşıyan bu şerh, vahdet-i vücûd düşüncesinin temel ıstılahlarını ele alarak incelenmiştir (Kara 1988: 1/87). Bu şerh müellifin ilk eseri olmasının yanı sıra, şâir Nev’î’nin (ö. 1007/1599) Keşf’ü’l-Hicâb min Vechi’l-Kitâb adlı eserinden sonraki ilk Türkçe şerhtir. Bu şerhte müellif, isimlerini zikretmeksizin Sadeddin Konevî ve Müeyyed Cendî’den de nakillerde bulunmuştur (Akar 2019: 259).

Fusûsü’l-Hikem’in en dikkate değer Türkçe şerhlerinden birisi olan Tecelliyâtü ʿArâisi’n-Nusûs fî Manassâti Hikemi’l-Fusûs’u Abdullah Bosnevî iki defa yazmıştır. Birinci nüshanın sonunda belirttiğine göre eseri 1019/1610 yılında yazmış, fakat nüshayı incelediğinde birçok hatanın olduğuna kanaat getirmiş, gerekli düzeltmeleri de yaparak 1021/1612 yılında ikinci bir nüsha kaleme almıştır. Fusûsü’l-Hikem şerhi Bosnevî’nin ilk eseridir. Müellif, Fusûs’u “intifâ-ı nâs ve ızhâr-ı ma’rifet-i hak” için şerhetmeyi düşündüğünü, eserin daha iyi anlaşılması ve gizli manalara işaret etmek için vahdet-i vücûd’un çeşitli meselelerini mukaddime bölümünde ele almıştır. Şerhe başlamadan önce Bosnevî, kaynağı bakımından Fusûsü’l-Hikem’in değeri ve içeriği, İbn-i Arabî’nin sûfîler içerisindeki önemi, Fusûsü’l-Hikem’in bir kısmında zâhire, bir kısmında da bâtına uyumlu bir din dilinin kullanıldığı, dolayısıyla bu durumun yol açtığı anlam problemlerinin varlığı üzerinde kısaca durmuştur (Kartal 1999: 309; Alkan 2017: 225). Eser, Davud-ı Kayserî ve Yazıcıoğlu Mehmed Efendi’nin şerhlerinde de görülen Fusûsü’l-Hikem’deki temaları anlamaya yardımcı veya Fusûsü’l-Hikem’in içerdiği hakikatlerin anlatımının kolaylaştırılması ve anlam inceliklerinin öğretimi amacıyla bir mukaddime ile başlamıştır.

Mukaddimede, vahdet-i vücûd öğretilerinin temel meseleleri ele alınıp başarılı bir şekilde açıklanmıştır. Daha önce yapılan şerhlerin mukaddimelerine bakıldığı zaman birçok konunun aynı olduğu, Bosnevî, kendisi açısından önem arz eden bazı konuları ilave ettiği görülmektedir. Şerh vahdet-i vücûd düşüncesinin temel ıstılahları üzerine inşa edilmiştir. Buna göre on iki temelden oluşan mukaddimedeki ana başlıklar şöyledir: Birinci temel: Hâtem-i Velâyet-i Muhammediyye, ikinci temel: Mertebeler/Gayb-ı Mutlak, Gayb-ı Hüviyet, Lâ Taayyün, Taayyünü Evvel, üçüncü temel: Esmâ ve Sıfat-ı İlâhiyye, dördüncü temel: A‘yân-ı sâbite, beşinci temel: Hazarât-ı hams, altıncı temel: Vücûd ve insân-ı kâmil, yedinci temel: Hurûf-ı kelimât, sekizinci temel: Nübüvvet, Risâlet, Velâyet, dokuzuncu temel: İlm-i Zâhir, İlm-i Bâtın, onuncu temel: Makâm-ı Muhabbet, onbirinci temel: Mürşid-i Kâmil, onikinci temel; Hakîkat-i Muhammediyye (Bosnevî 1290/1873: 1/7-45).

Abdullah Bosnevî, Kur’an-ı Kerim’de peygamberlerle ilgili haberlerin kendi dilleriyle değil de Arapça bildirilmiş olmasını herkesin içinde bulunduğu toplumun dilini konuşması gerektiğine bir işaret olarak değerlendirmekte ve Fusûs’u bunun için Türkçe şerh ettiğini söylemektedir (Bozkurt 2016: 50). Eserin sadece Süleymaniye Kütüphanesinin Şehid Ali Paşa No. 1244 ve 1246’da kayıtlı olmak üzere zikredilen kütüphanede yirminin üzerinde nüshası vardır. Eserin matbu nüshaları ise Mısır (Bulak 1252/1837) ve İstanbul’da (Matbâa-i Âmire 1290/1873) olmak üzere iki defa basılmıştır. Ayrıca Osmanlıca şerh İsmail Hakkı Bursevî’ye nispet edilerek Bülent Rauf tarafından İngilizceye tercüme edilmiştir (Alkan 2017: 228).

Fusûsü’l-Hikem şerhlerinin en hacimlilerinden birisi olan bu eser, şerh üslubu ve içerik zenginliği bakımından Osmanlı coğrafyasında kabul görmüş ve şöhreti Arap coğrafyasına kadar uzanmıştır. Bosnevî, ele aldığı konuları işlerken daha önce yazılan şerhlerden Konevî’nin ve İbn-i Arabî’nin eserlerinden alıntılar yapmıştır. Bosnevî, şerhte kelime ve dil analizleri yapmış, bazı kelimelerin çeşitli okunuşları hakkında yorumlar yapmıştır. Bosnevî, Fusûsü’l-Hikem’i iki farklı dilde yorumlayan tek şârih olma özelliğine sahiptir.

Bosnevî'nin biyografisi için bk. “Bosnevî, Abdullah (Rumî)”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/bosnevi-abdullah-rumi